Roeping. Jaargang 30

[p. 368]

Dr. L. van Egeraat
Links Italië

DE ontwikkeling van de Italiaanse communistische partij - de grootste aan deze zijde van het ijzeren gordijn - wordt te meer frappant, als men zich herinneren wil dat een staatsman als premier Crispi nog in 1880 verklaarde dat Italië nimmer een rood probleem zou kennen. Hij had echter gerekend buiten de landarbeiders - die het grootste deel van de communistische aanhang zouden gaan formeren - èn buiten het fascisme, dat ongewild van de communistische partij een toevlucht zou maken voor velen. Toch was zijn voorspelling in die tijd niet gewaagd. De literaire en wijsgerige stromingen in het Italië tussen 1870 en 1910 wezen veel meer in de richting van een rechtse dan van een linkse ideologie. De herinnering aan de Oudheid was een bron van inspiratie, hoewel ook van rhetoriek en misverstand. De gedachte aan Rome als groot, machtig en onsterfelijk, was gecreëerd door de Griekse en Latijnse schrijvers uit het keizerlijk tijdperk en vooral door Livius, Vergilius en Cicero. In de Middeleeuwen bestond de grootheid van Rome niet meer, maar in de ogen van vreemdelingen en inwoners bleef de stad wat zij geweest was. Men dacht aan haar in dezelfde adjectieven als voorheen: aurea Roma, urbs aeterna, princeps urbium, caput mundi. Met Augustinus was de overtuiging ontstaan, dat de historie van Rome door de Voorzienigheid was bedoeld om het lot der mensheid te bepalen. Had het keizerlijk tijdperk niet tevens het ontstaan van een ander, van het Christelijk, doen zien? Dit geloof in een hier werkende Voorzieningheid leidde tot een opvatting van parallellisme tussen Kerk en Staat, zoals die bij Dante is te zien. De verraders van het keizerrijk, Brutus en Cassius, komen evenzeer in de hel terecht als de verrader van Christus, Judas. Dante herinnert er ons ook aan, dat Christus als inwoner van het Romeinse rijk werd geboren. En ook de Kerk deed de idee van Rome voortbestaan, in het gebruik van het Latijn zowel als in de gecentraliseerde organisatie, het gebruik van keizerlijke titels (pontifex) en een beschouwing van leven en wereld die boven verschillen van ras, natie en taal uitging. Maar wanneer Rome het door de Voorzienigheid uitgekozen centrum was van Kerk en Keizerrijk, mocht Italië dan niet vroeger of later hernieuwde glorie tegemoet zien? De eerbied voor Rome veroorzaakte consequent een messiaanse verwachting in Italië. Niet slechts werd de verleden grootheid van Rome vereerd, de verwachting van hernieuwde grootheid werd in de toekomst geprojecteerd. Arnaldo di Brescia was de eerste die een reële poging deed om Rome's grootheid te herstellen, di Rienzi en Porcari deden hetzelfde. Ook Mazzini en Gioberti zijn slechts te verstaan, als men met

[p. 369]

deze zucht naar ‘romanità’ rekening houdt. Volgens Gioberti was Italië verheven boven de andere landen van Europa. Mazzini geloofde dat Italië ‘het door God uitverkoren land was om Europa tot een morele eenheid te brengen en via Europa de mensheid’. Zijn ‘Rome van het volk’ zou een derde Rome moeten zijn, vergelijkbaar met het Rome van de Caesars en de pausen. In mijn Land van zingend water [Amsterdam, 1954] heb ik aangetoond, dat met Cavour het Risorgimento een geheel ander a-Italiaans karakter aannam. Afgezien van deze pogingen van essentieel politieke aard, speelde de idee van ‘Rome’ ook een rol in de poëzie. Van Petrarca tot Leopardi kwam de tegenstelling tussen verleden grootheid en tegenwoordige zwakte steeds naar voren: - een vergelijking die echter volkomen foutief gebaseerd was op de onjuiste identificatie van het Italiaanse volk met de oude Romeinen. Carducci en Oriandi, beiden ontevreden met het ‘kleine Italië’ dat het huis Savoia aan Rome had opgelegd maar zonder een idee dat Rome's groot verleden waardig was, werden de interpretators van het nieuwe Italië genoemd. Zij gingen Mussolini, opgevoed toch zonder de klassieke ballast, steeds meer beïnvloeden en ontvankelijk maken voor het sirenengezang der Romeinse klassieke rhetorica. Het futurisme van d'Annunzio en de zijnen sloot zich bij deze denkbeelden aan. De wijsgeer Centile, de kampioen van het actualisme, oriënteerde zich steeds meer op rechtse ideologieën. Croce ging de leer van Hegel nieuw leven inblazen, weliswaar in liberalistische zin doch zonder de massa te bereiken. Het neothomisme, door Toniolo gedoceerd in Milaan, was nog niet tot ontwikkeling gekomen - leerlingen zouden later in massale bijeenkomsten Mussolini prijzen als een door de Voorzienigheid gezondene! - en slechts de filosofische gedachten van de expriester Ardigo en het liberale rationalisme van een Labriola en een Turati waren links georiënteerd en afkerig van de romanità-gedachte. Al met al: tot 1910 was Italië's ideële voedingsbodem niet voor communistische planten bestemd.

Als gezegd, kreeg het communisme eerst betekenis in en door de fascistische periode. Wel was de partij reeds in 1921 door Gramsci opgericht, maar haar betekenis bleef aanvankelijk miniem. Door het fascisme verboden, bleef zij clandestien voortbestaan en werd een uiterst belangrijk element in het Verzet, een kristallisatiepunt van niet slechts volkse doch ook intellectuele krachten, de erenaam dragend van ‘meest vervolgde groepering’. Bij haar aanhang leefde de gedachte aan een nieuw menselijkheidsideaal, méér dan aan een sovjetbewind. Men sprak niet over een proletarische dictatuur en als leuze bezigde men niet de klassenstrijd maar de volkssolidariteit. Het Italiaanse communisme is niet te begrijpen, als men dit niet weet; - als men niet weet ook, dat honderden jongeren bewust ongewapend de oorlog ingingen om te protesteren tegen het z.g. ideaal van nationale grootheid dat geenszins de belofte van een nieuwe dageraad

[p. 370]

inhield; - als men de romans Cronache di poveri amanti (Pratolini), Cristo si è fermato a Eboli (Levi), Il cielo è rosse (Berto) en Il seme sotto la neve (Silone) niet kent; - en als men zich herinneren wil dat de Italiaanse sociaaldemocratie slechts een kleine intellectuele elite bereikt en het communisme dus ook een toevlucht vormt voor hen die in andere landen lid zouden zijn van een democratische arbeiderspartij.

Het linkse verzet leefde het sterkst in het noorden. Het toevallige feit nu, dat de geallieerde bevrijdingslegers oprukten van zuid naar noord - en dan nog in uiterst traag tempo - heeft de speciale geaardheid van de Italiaanse communistische partij èn haar invloed versterkt. In het zuiden kregen de geallieerden de indruk van een politiek onervaren volk, dat hun voogdij ten zerste behoefde en waar de koning een stabiel element kon vormen. Er werd daar een bestuur geformeerd dat meer de krachten van het behoud dan van de vernieuwing vertegenwoordigde en dat zich straks pasklaar op het noorden zou opleggen. Hoe weinig hier de hoop op een nieuw menselijkheidsideaal in vervulling ging leren de films als Anni difficili, Paisà, Sciuscia en Tombolo, leert ook Malaperte in zijn boek La pelle. Zouden de geallieerden eerst het noorden hebben bevrijd, dan zouden zij daar onmiddellijk hebben kennis gemaakt met het linkse Verzet. Het valt niet moeilijk in te zien, dat daarvan òf een Joegoslavische òf een Griekse afloop het gevolg had kunnen zijn: het linkse Verzet zou òfwel hebben gezegevierd òfwel gewelddadig zijn onderdrukt. Nu werd het anders. Het Verzet in het noorden kwam in moeilijkheden, omdat de strijd te lang duurde en de Engelsen ongaarne zagen dat het einde werd bespoedigd. Verscheidene malen werd een aanbod om duizenden partisanen tegen de Duitsers in te zetten door de Engelsen van de hand gewezen. En toen de maquis wapengebrek kreeg, was het voor de geallieerden al erg gemakkelijk om te eisen dat hùn bevelen moesten worden opgevolgd. Zo verzwakte door de omstandigheden de linkse tendenz in het Verzet. Maar gedood werd zij niet. Zij leeft nog. In 1948 behaalde het linkerblok 31% der stemmen, bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1951 behaalde het 33,5% en bij de landelijke verkiezingen in 1953 zelfs 37,2%.

Uit het voorafgaande moge gebleken zijn, dat de Italiaanse communisten geenszins even zovele revolutionnairen zijn: zonder het fascistisch bewind zou hun aantal nooit zo groot geworden zijn, zonder rekening te houden met de reactie op de verderfelijke romanitàgedachte - mede door literatoren verbreid - evenmin. Daarbij komt dan nog dat een ietwat naïeve traditie bij velen een grote rol speelt. Vele mensen in Emilia b.v. zijn communist alleen omdat zij arbeiders zijn. Hun voorouders waren onder de monarchie republikeinen of radicalen en zelf zouden zij Trotzkisten worden, moesten zij eens de proef van het bolsjewisme ondergaan. Het lijkt waarschijnlijk dat dit soort mensen bij verdere opvoe-

[p. 371]

ding socialist of Christendemocraat wordt en een dergelijk proces is zich reeds nu aan het aftekenen. En ten laatste mag niet vergeten worden dat velen - schrijvers niet het minst - communist zijn uit een soort religieuze trek, verband houdend met het Franciscaanse element in de Italiaanse volksaard. Ik moge hierop iets nader ingaan, vooral omdat in de moderne Italiaanse literatuur dit element voortdurend naar voren komt.

Grondtoon van de Italiaanse volksaard is het realisme, in deze zin dat het leven tenslotte erg simpel is en erg eenvoudig. Op deze plaats kan ik hierop niet nader ingaan - ik deed het elders - maar wel moet hier worden opgemerkt, dat dit realisme twee verschillende facetten heeft: dat van Macchiavelli en dat van Sint Frans. Macchiavelli is de klare realist in die zin, dat bij hem intellect zegeviert boven emotie. Feit is dat de i - de meest geprononceerde klinker - in het Italiaans meer voorkomt dan in enige andere taal. Daaraan zou kunnen beantwoorden een scherp gericht zijn van de spreker op een bepaald doel. De Franse è klank drukt maat en balans uit en de Fransman is daarom primair ratio. De a en de o van de Spanjaard wijzen op passie. De Italiaan beweegt zich daar tussenin; zijn passie wordt gescherpt door ratio; hij drukt zich niet uit in volheid (a, o) maar in scherpte (i). De ‘combinazione’, het handig gebruik maken van geëigende omstandigheden wordt in Italië naarstig beoefend, men zag en ziet het vooral in de buiten- en binnenlandse politiek.

Maar ook Sint Frans en zijn levenshouding vertegenwoordigt een bijzonder facet van het realisme: de welhaast kinderlijke aesthetische levensbenadering, die gevoel boven ratio stelt. De aesthetische levensvisie openbaart zich op verschillende levensterreinen. Het natuurlijke wordt gehuldigd als een godsgeschenk en het talent verrukt iedereen. ‘Hij is niet als anderen’ impliceert bijna steeds eerbied en bewondering. Een der eerst ontwakende gevoelens is het schoonheidsgevoel. ‘Bello’ is een der eerste woorden die het kind leert zeggen. Dat dit schoonheidsgevoel vooral op menselijke wezens en hun prestaties wordt overgebracht en minder op de dingen, dat het - zoals het blijkt uit kunst en landschap van Italië beide - de vormzijde voorop stelt, is voor ons betoog nu minder belangrijk. Wel echter het feit dat de Franciscaanse levenshouding met zich brengt dat men zeer toegeeflijk is tegenover elkaar en fouten van een ander gemakkelijk goedpraat en vergeet. En nog meer dat zij, gevoel boven ratio stellend, aan het ijveren ten bate der armen een positieve morele waardering geeft zó groot dat de juistheid der middelen minder belangrijk geacht wordt. Een scepticisme voegt zich daarbij: God is geen wraak, maar liefde en Hij zal veel vergeven. Men kan met Hem omgaan als met een kameraad. Niets is natuurlijker dan het bovennatuurlijke. God en zijn heiligen lachen om veel z.g. gewichtigheid en ongetwijfeld zou Christus - kwam Hij terug op de aarde - de com-

[p. 372]

munisten in bescherming nemen: ‘men heeft hun zo veel misdaan en zij bedoelen het zo goed’. En moest de Katholieke Actie niet zelf toegeven, dat het communistische bestuur over Bologna voortreffelijk was?

Door de speciale geaardheid van haar aanhang moet de partij wel soepelheid betrachten. De band met Moskou is niet sterk en eerder is een soort Titoïsme te verwachten, mocht het communisme al eens de meerderheid behalen. Bijzonder soepel was de houding tegenover de bepaling in de nieuwe grondwet, waarin de onontbindbaarheid van het burgerlijk huwelijk werd vastgelegd: met de Christendemocraten stemden slechts de communisten vóór het artikel en stelden het op deze wijze veilig. Soepel was de houding in de koningskwestie. Gematigdheid ook sprak uit Vittorio's woorden van 1948, dat een niet-communistische regering volkomen juist is zolang het volk die wenst.

Anderzijds stelle men zich het Italiaasne communisme niet voor als een vriend van de democratie. Het vormt een schaduwstaat onder de eigenlijke republiek met 2½ millioen vrij trouwe leden (waarvan 1/5 vrouwen) en met comité's in fabrieken en op de boerenbedrijven. Jaarlijks bezoeken 20 duizend communisten de partijscholen en vierduizend volgen schriftelijke cursussen. En gevaarlijker dan een propaganda voor de Italiaanse drank de Chinotto Neri i.p.v. het imperialistische Coca-cola is het bezetten van de prefectuur van Milaan [1948]; is ook Togliatti's verklaring van 1949, dat, ingeval de Russen verplicht zouden zijn hun aanvallers tot in Italië terug te drijven, het de volksplicht zou zijn de Russen te steunen.

Inderdaad bedankten na deze verklaring ruim 300.000 leden. Inderdaad ook ontnam de directie der Fiatfabrieken aan het communistische arbeiderscomité elke activiteit, zonder dat dit - wat tevoren zeker gebeurd zou zijn - een staking uitlokte. Inderdaad ook is Togliatti, behalve op internationaal terrein, meer patroon dan leider geworden en wijkt zijn macht mèt die van de vakbondsleider Vittorio voor die van een Longo en een Secchia. Maar toch: het communistisch stemmental is uiterst stabiel; en dat ondanks de drang van Amerika, ondanks de exocmmunicatie door het Vaticaan, ondanks Russische neigingen tot agressie. En ook: niet slechts arbeiders hangen het communisme aan, doch evenzeer intellectuelen en kunstenaars. Het was een groepje literatoren uit Florence dat langs de Arno-oever woorden kalkte die duidelijk aangeven waarom ook begaafde geesten aan het Italiaanse communisme hun stem geven: ‘Christus predikte gelijkheid en broederschap en Sint Frans de armoede. Waarom dan verdedigen priesters en landbestuurders altijd de heren [signori] en nooit de werkers?’.