Roeping. Jaargang 30

[p. 61]

Roger Toulouse
De schilder Max Jacob

IN de tijd dat Max Jacob toneelscènes schilderde, zwierf de humor rond zijn menselijke figuren; snel tekende hij met potlood zijn onderwerp en plaatste op zijn schets meer of minder dikke kleurtoetsen; het was een combinatie van aquarel en gouache; met een stuk karton op zijn knieën, legde hij behendig een toneeltje van het Trianon-Lyrique, of de piste van Circus Médrano vast. Zodra hij op zijn kamer was, verlevendigde hij een paar details met inkt, verbeterde hij de houding van de hoofdspeler, verduidelijkte hij een gezicht of de hand van de overmatig geschminkte zangeres; soms wendde hij zich tot de balcons; de jonge dame met het diadeem, naast de dikke heer in het zwart, werd in zijn scherpe lijn gefixeerd... ook heeft men Max zich zien bedienen van ansichtkaarten om ‘gezichten’ op Parijs weer te geven, zijn techniek is altijd dezelfde, maar omdat het document hem dikwijls niet voldeed, ging hij op straat wandelen, de hoge hoed op en zijn schetsblok in zijn zak, vervolgens voltooide hij zijn ‘gezicht’ op nummer 7 rue Ravignan en later op nummer 17 rue Gabrielle, terwijl hij er de materialen inbracht, die hem onder de handen kwamen: cigaretten-as - rijst-poederkleurig -, stof dat zich al maandenlang had opgehoopt in de hoeken van zijn kamer, kleurkrijtjes, aangepunte pastels en verspreidde er vervolgens zonder gevaar de kleur overheen!

Ieder jaar bracht Max enkele weken door bij zijn familie 8 rue du Parc te Quimper, hij tekende in zijn geboortestreek en bracht landschappen en Bretonse taferelen mee terug; wij bewonderen nog steeds zijn bedevaarten, landschappen die verdrinken in het groen; hij legde zich toe op de glans van het fluweel, het witte van de mutsen, de fijnheid van het kantwerk.

In 1909 exposeerde hij een van zijn scènes in de Salon des Independants en Guillaume Apollinaire bracht hem een warme hulde, waarin hij hem beroemdheid voorspelde...

Men vindt eveneens in die periode levendig uitgevoerde ‘sepias’; hij vervaardigde die door koffiedik urenlang in een braadpan te laten uittrekken... Al zijn onderwerpen werden getekend op karton, zelden op papier, soms op een eenvoudig velletje postpapier; ondanks alles bestaan van hem een paar doeken... men kan ze op zijn vingers tellen... en zij dateren allen van de rue Ravignan - Picasso woonde op nummer 13, Max ging hem elke dag in zijn atelier opzoeken.... Ik heb Max dikwijls gevraagd om welke redenen hij niet met olieverf schilderde, op een stevige ondergrond? zijn antwoord was altijd hetzelfde en hij begon dan uit te leggen: ‘Je weet wel dat ik nooit een atelier

[p. 62]

heb gehad, ik houd niet van ateliers; een tafel, mijn bed, een rekje en mijn waskom vulden altijd mijn kamers... en ik had dus nooit genoeg plaats om er een ezel bij te zetten... wat betreft de olieverf, ja de olieverf, die laat zich veel te moeilijk mengen, dat is als olie en azijn in sla! het droogt niet vlug genoeg op voor onmiddellijk gebruik van krijt, inkt pakt niet, ik bederf mijn tekening, als ik er teveel op smeer en toch heb ík gezegd tegen Modigliani die in het begin alleen maar tekende - vul je tekening met kleuren en het resultaat zal een olieverfschilderij zijn... - hij is geslaagd, maar mij zal het nooit lukken. Daarom doe ik het als Degas, ik verdeel soms mijn onderwerp, met een houten raampje, dat is veel moeilijker!...’

- [Te Saint-Benoît sur Loire stond op zijn kamer een lichte schildersezel die door zijn vriend de timmerman gemaakt was, maar het diende vooral om zijn werken aan de bezoekers te laten zien. Vlak voor zijn arrestatie waren er een paar panelen van Isorel te zien, klaar om er geometrische lijntekeningen op te brengen... en hij was van plan tubes olieverf te kopen.] -

In 1920 werd een belangrijke tentoonstelling van zijn gouaches georganiseerd in de galerie Bernheim, een jaar later vertrok hij naar Saint-Benoît; zijn gouaches deden hun intrede in de grote verzamelingen... en in 1928 kwam hij naar Parijs terug en schilderde aangrijpende taferelen van kruisiging en kruisweg... In 1936 was hij opnieuw te Saint-Benoît sur Loire en gedurende die periode, die zeker het vruchtbaarste was, begon Max zijn schilderij op te bouwen, al sinds zijn eerste verblijf bewonderde hij de Romaanse kapitelen van de basiliek van Saint-Benoît, het Byzantijnse mozaïk van Germigny des Prés en bestudeerde hij nauwgezet Les Fresques romanes, een geillustreerde album die hij van Fernand Léger cadeau had gekregen; hij begreep het belang van de compositie, in deze tijd noemde hij zich liever schilder dan dichter en uit die periode dateren zijn beste schilderijen. Eerst maakte hij met toewijding een geometrische lijntekening, hij besteedde er meerdere dagen aan, soms weken: verdeelde de lengte van zijn blad papier in vier gelijke delen, de breedte in drie, hij verkreeg zo een reeks rechthoeken, in die rechthoeken beschreef hij geometrische figuren, eerst eenvoudige en die vervolgens ingewikkelder werden; in cirkels beschreef hij vierkanten, rechthoeken, sterren, veelhoeken, terwijl hij alleen passer en liniaal gebruikte.

Zo verkreeg hij middelpunten, segmenten, spiralen, steunlijnen, trekpunten. Dan begon de echte schildersarbeid, Max verdeelde zijn onderwerp evenwichtig over het lijnenwerk, omdat het tekenen voor hem niets anders was dan een zo diep mogelijk in zicht in de vorm, buiten de zorg voor de stomme nauwkeurigheid. Dit punt van zijn lijntekennig bepaalde de plaats van een hoofd; dat van de hand; die ellips een wiel; die loodlijn zou dienen voor de opbouw van een boomstam, de horizontale kronkellijn voor granietrotsen. Max Jacob had een

[p. 63]

wonderbaarlijk geheugen voor het object; dikwijls nam hij Bretagne als onderwerp, hij herinnerde zich nog de processies, die onder zijn raam langstrokken, de gouden koorkap even zichtbaar onder een baldekijn, bomen in bloei, de man gekleed in een lang gewaad van gele zijde die hij op de muur van zijn kamer had gezien in 1909.

Max bestudeerde ook de kaart van de hemel, de stand van de planeten, hun afstand in verhouding tot de zon: de sterrenbeelden dienden hem tot steun om de opbouw vast te leggen van een boom, van een beek die door het weiland sneed, van de ploeg van de ‘lustige landman’.

Daarna bracht hij de gouache-toetsen aan met slechte, stijfharige penselen, legde die weer weg om met zijn vinger te werken, als hij zijn schilderij aanraakte voelde hij er zich direct mee verbonden; vlak bij hem, op de plank de pot witte gouache, een paar tubes en zijn doos pastels; hij voegde aan zijn kleurmengsels ossengal toe, omdat hij meende dat deze vermenging het bederf van het schilderij zou tegengaan. Wanneer hij zijn werk afhad, spoot hij er een fixatief van mijn samenstelling op; onder de bezetting gebruikten wij voor de fabricage hirevan brandewijn en lakhars, soms zelfs doodgewone strohoedvernis!

Ondanks al deze inspanningen, zat na een paar maanden de schitterende compositie die met zoveel zorg ineen gepast was, vol kleine barstjes, omdat de ondergrond maar een eenvoudig blad Ingres-papier was en de onderlagen van de gouache te dik. Als dat ongeluk gebeurd was, rolde hij de compositie op en zette de gekleurde koker in de hoek van zijn kamer-atelier en liet hem daar enige maanden staan. Dapper ontrolde hij zijn schilderij, zette er zich weer voor om de scheurtjes te herstellen, de compositie te wijzigen en gaf zijn werk een nieuwe jeugd; maar soms was de gouache verkocht alvorens deze behandeling te hebben ondergaan. Dan nam Max de trein, penseel en tubes in zijn zak...