Roeping. Jaargang 29

[p. 405]

Journaal

Maandag

HARRIET LAUREY - Als er één gebied is in de literatuur, waarover het laatste woord wel nooit gezegd zal worden, dan is het de literaire critiek. Het enige onbetwistbare, dat men ervan kan zeggen, is, dat zij bestaat. Daarna begint de verwarring. Want zij bestaat niet als een vastomschreven begrip, een vaardigheid, die iedere intelligente persoonlijkheid zich kan eigen maken, maar hangt wezenlijk samen met de gesteldheid van hoofd en hart van degene, die haar bedrijft.

Zo makkelijk als het is, vast te stellen, wie in elk geval niet capabel geacht moeten worden tot het leveren van literaire critiek, zo moeilijk en zelfs onmogelijk is het, uit te maken wie van de vele, min of meer erkende beheersers van het vak nu de omstreden wijsheid in pacht heeft. Want ook de meest veelzijdige en meest belezen criticus zal nog bij zijn waardering van enig literair werk beïnvloed worden door zijn eigen innerlijke structuur en zijn mening is al bij voorbaat bepaald door de oncontroleerbare, directe reactie van zijn onbewuste zelf op het geestelijk klimaat van het te bespreken werk. Alle correcties, die zijn intelligentie, zijn eruditie, zijn vermogen om zich in een ander leven te verplaatsen, aanbrengen, kunnen deze primaire, spontane reflex niet meer ongedaan maken.

Misschien is daarom ook juist de waarachtigste kunstenaar, de sterkst creatieve persoonlijkheid tóch het minst geschikt voor het leveren van een de objectiviteit benaderende critiek.

En misschien is juist hij, die - voor alle facetten van kunst ontvankelijk - nochtans in geen enkele richting naar het creatieve doorbreekt, wel de meest aangewezen persoon: de cameleontische geest, die geen strikt eigen kleur te bekennen heeft en daarom met des te grotere soepelheid een willekeurige kleur kan aannemen; de spiegelfiguur, die ieder beeld volmaakt kan vangen, en loslaten, en daarbij glashelder en onveranderlijk zichzelf blijven.

Maar dan, zonder het hart, het onherhaalbaar eigene, de bron van alle emotionele spanning, waardoor hij zich toch weer van alle andere individuen onherroepelijk onderscheidt, is geen waardering van kunst mogelijk.

Zodat wellicht als enige betrouwbare criticus overblijft de tijd, die, zonder zich daarop toe te leggen, voor het nageslacht datgene bewaart, wat in eeuwige waarden wortelt en dus tijdeloos is.

TEGENBOSCH - Albert Troost, na anderhalve maand Italië terug in Nederland, komt niet uitgeroepen over de vitaliteit van dat land. Vooral Noord-Italië is een bron van nieuwe krachten. De schilderkunst kon hem maar matig bekoren, maar het bouwen is er even nieuw als algemeen aanvaard. Volstrekt nieuw en volstrekt aanvaard. Geen variaties op oude themata, maar met al het architectonisch vernuft der Latijnen nieuw. En geen wanklank van flauwe compromissen te vernemen: iederéén is nieuw, het bouwen dus vanzelf ook. Mens en kunst zijn beiden vitaal.

Troost moest van Italië rechtdoor naar Rotterdam: ‘Als je met je gezicht omhoog liep, kon je geloven dat de overgang niet al te groot was, maar als je op ooghoogte keek, wat een janboel van half-oud-en-half-nieuw!’

[p. 406]

Dan in Amsterdam de Bijenkorf van ‘De Bijenkorf heèft het’. En ze had het ook blijkens het bord beneden: ‘Weet u nog die heerlijke koffie die u in Italië dronk? Vierde étage!’ En hij ging natuurlijk de koffie drinken van vijftig uur geleden.

Dinsdag

VAN DER PLAS - Heb in een paar Duitse kerken, achterin boven de wijwaterbakken, een kruis gezien waar onder stond: Herr, segne dieses Haus, und alle die drin gehen und draus. Wat een diepe zin heeft dat ‘draus’: dit is niet alleen een gebed dat Gods zegen vraagt voor wie het kerkgebouw verlaten, maar ook - dat denk ik althans graag, voortaan - voor wie de kerk in figuurlijke zin de rug hebben toegekeerd. Hoe zelden wordt er ín de kerk voor hen die buiten zijn gaan staan gebeden.

Woensdag

HARRIET LAUREY - Het schrijven van critiek vind ik dan ook een kwellende bezigheid, waaraan ik mij nooit vrijwillig overgeef. Want al zal wellicht niemand mij kunnen bewijzen, dat ik met mijn mening in het ongelijk sta, ik zal evenmin aan wèlke tegenstander dan ook onomstotelijk kunnen duidelijk maken, dat dit niét zo is. En wat heeft het voor zin, te beweren dat iets zwart is, wanneer het wit blijft voor de ogen die het wit zien? Deze, natuurlijk ook al weer aanvechtbare, overweging begint haar ondermijnende invloed al direct uit te oefenen bij de tweede alinea, die ik schrijven zou - in de eerste kan ik mij nog staande houden aan de onweerlegbare feiten van auteur, titel, uitgever en kostprijs van het boek.

Ik moet dus wel aannemen, dat ik behoor tot die groep, die à priori ongeschikt is de wereld voor te lichten bij de beoordeling van literatuur. De depreciatie, die ik mij door deze bekentenis op de hals haal, wordt echter ruimschoots vergoed door de opluchting, welke ik ervan ondervind. Het is beter in het eigen hemd te staan, dan in een geleende toga, die veel te lang en veel te wijd is.

Donderdag

VAN DER PLAS - Eerste uitslagen van de Westduitse verkiezingen. Volgens het A.N.P. zijn de eerste honderdnegenenveertig stemmen al bekend; zij zijn uitgebracht op Adenauer en werden geteld in een Patersklooster, waar in totaal honderdvijftig stemmen waren uitgebracht. Over die ene stem méér werd niets medegedeeld. Honderdnegenenveertig stemmen voor Adenauer. En de ander? Een mysterie? ‘Welneen’, zei G., ‘de stem van Broeder Portier. Ongeldig’.

TEGENBOSCH - Het gevecht met de engel is de bekroning van Tierlincks romanschrijven. De bladzijden die beschrijven hoe Lieven en Balten de vermoorde Bruin begraven zijn van het luguber geweld en van die ongelofelijke tederheid waarbij men aan de Russen moet denken. Annelies is een mythe. Het decor een woud dat tot de hemelen rijst. De taal een orgel met manualen en pedaal, genuanceerd volgens de subtielste registratie. Werkelijk, zo'n roman hebben we in het Nederlands verder niet.

Hij is allereerst verhaal. Geen dubbele bodem. Geen symbool. Geen perspectief hoeveel windingen de weg door dit romanwond ook neemt. In zekere zin zelfs geen ‘diepte’ hoe sonoor het orgel ook dreunt. En omdat wij tegenwoordig geen verhaal ohne weiteres kunnen

[p. 407]

lezen, voelt men neiging zekere pantheïstische belijdenissen voor de nu eenmaal gepostuleerde diepte te nemen. Als dit bij voorbeeld over ‘de God van Klaus’: ‘De God van Klaus vangt men niet in een woord. En nog minder in een teken... De God van Klaus verbergt zich niet in strikvragen en sekreten. Die God laat zich zien, en horen, en ruiken, en smaken en tasten...’

Maar wat een keus! Een God van strikvragen aan de ene kant en aan de andere een God voor de neus en de tong. Dan maar liever helemaal géén God lijkt me.

En oprecht, over een diepere bodem dan deze lyriek schrijdt Klaus niet noch één der andere vechters met de engel.

Of moet men tevreden kunnen zijn met puur een verhaal?

Een paar decenniën geleden dacht men ernstig over de vraag of een tendenz-roman wel kunst kan zijn. Tegenwoordig is de kwestie alleen dat de [tendenz-]roman goed geschreven wordt, en vraagt men zich af of kunst zonder tendenz wel de moeite waard is. [Al hebben we dan voor ‘tendenz’ wel andere woorden, als problematiek, engagement, essay, of weze het maar: gedachte.]

Vrijdag

HARRIET LAUREY - Critiek te geven op een critiek zou voor mij uiteraard een kwelling in het quadraat betekenen. Als de volgende ontboezeming er de schijn van mocht wekken, doet zij dat ten onrechte en geheel tegen mijn bedoelingen in.

Want de bewering, die Harry Mulisch in de Groene lanceerde bij een bespreking van de bloemlezing ‘Stroomgebied’, en die mij met een vèr boven de verontwaardiging uitstijgende verbazing vervulde, laat zich gevoeglijk uit het verband van de critiek lichten, zonder dat daardoor de intentie van de schrijver verwrongen kan worden.

Mulisch verkondigt, ‘dat het woord “God” in een kultuurstadium als het onze volslagen onbruikbaar geworden is voor de poëzie’ [spatiëring H. Mulisch].

Ik heb het drie keer overgelezen, maar toen stond het er nòg. Ik moet dus aannemen, dat hij dat werkelijk geschreven heeft. En, afgaande op mijn opinie over Mulisch als denkend wezen, ook aannemen dat hij het méénde. Om dan, afgaande op mijn zeker niet geringe dunk van zijn intelligentie en psychologisch inzicht, naar alle zijden voor een raadsel te staan.

‘Wat bedoelen ze daarmee’, vraagt hij zich af, ‘de liefde? De wraak? Een man met een baard? De natuur? Hun vader? Niets?’

Al deze suggesties lijken me voor Mulisch zelf even nutteloos, want náást de klaarblijkelijkheid, als voor mij. Hij epateert daarmee hoogstens een niet helemaal [en daarom helemaal níet] gerechtvaardigd superioriteitsgevoel. Als een [eerlijk] dichter het woord God neerschrijft, bedoelt hij daarmee eigenlijk en feitelijk God, het enige begrip, dat in wezen boven alle ver-beelding uitstijgt. Dat het daardoor een uiterst moeilijke taak is, dit begrip zuiver in de poëzie te plaatsen, daarvan ben ik overtuigd. Dat zulks dan ook veelal mislukt en als holle pathos neerslaat, staat voor mij vast. Maar dat het woord [het Woord!] voor de poëzie onbruikbaar zou zijn, lijkt mij een blunderlijke miskenning, niet alleen van bepaalde dichters [Achterberg, v.d. Graft, om er enkele te noemen], èn van de poëzie zelf [wier taak het is, de woorden uit het moeras van versletenheid en afsterving te redden], maar vooral van de levende betekenis, die het woord God altijd nog heeft, zelfs in een kultuurstadium als het onze, en houden zal, ook door de stadia van schijndood heen. Stadia overigens, die door hun negativiteit een des te intenser herbeleving van het Oorspronkelijkste aller begrippen voorbereiden.

[p. 408]

Ik heb nog steeds een eerlijke bewondering voor de auteur van Archibald Strohalm en Chantage op het Leven, voor de soms aan het zienerschap grenzende philosophische capaciteit van Harry Mulisch. Maar hier, in de gewraakte passage, heeft hij zich met de pen van zijn intelligentie toch lelijk in de vingers geprikt.

Hij hoede zich voor bloedvergiftiging.

Zaterdag

TEGENBOSCH - Een groep Nederlandse leraren in België [een week aan de Rijksuniversiteit te Gent, een week aan die van Luik] worden geïnstrueerd betreffelijk alles van het Belgisch onderwijs. Alle boekjes, instituten en salaristabellen worden vergeleken. Als men vraagt: ‘En hebt u soms een didactiek van het poëzie-onderwijs?’ dan valt er precies datzelfde pijnlijke zwijgen dat ook ten onzent het enige spreken is als het over poëzie-onderwijs gaat. Wat aangaat de salaristabellen...

VAN DER PLAS - G. vertelde vanavond dat hij de pastoor in de laatste les ter voorbereiding op de vernieuwing der Doopbeloften aan kinderen van ongeveer twaalf jaar heeft horen uitleggen wat de werken des duivels en al zijn ijdelheden - wij leerden dat nog als pralerijen - zijn. Zei de pastoor: ‘De ijdelheden des duivels zijn deze drie: ten eerste het neutrale bal, ten tweede het gemengd zwemmen, en derde de vroegtijdige verkering’. Dan hoor ik persoonlijk liever onze eigen pastoor die ons voorlas over de barmhartige Samaritaan: ‘de volgende dag nam hij tien tweelingen, gaf ze de waard en zeide’

Zondag

TEGENBOSCH - Mary Webb en nòg een verdienste van het pocketbook ontdekt. Een groot woord is dat ‘ontdekt’, maar waarom zou men het eerder gebruiken in de zin: ‘een nieuwe roman van Constant ondekt’, dan in de zin: ‘ik ontdek Shakespeare’? De ware ontdekking van een boek is de lezing. En al schrijven alle handboeken ontelbare pagina's over Shakespeare, ik ontdek Shakespeare pas als ik hem lees. En als ik hem hèrlees heb ik kans op een nieuwe ontdekking. Zo heb ik nu voor het eerst Mary Webb gelezen [versta: ontdekt], haar Kostbaar Gif, dat een kostbaar tegengif is voor de lezer van moderne romans. Het is vrij dubieus dat die ontdekking had plaats gehad, was er geen Prisma-uitgaaf van gekomen. Dat in zo'n reeks belandt wat de zeef van de tijd niet liet vallen, is wat ik nòg een verdienste van het pocketbook noem.