Roeping. Jaargang 29

[p. 302]

Robert Franquinet
Notities
Bij de dood van Albert Gleizes

Le pur esthétique non vicié de poétique semble condamné à n'être qu'un idéal.
[julien benda]

DE artistieke emotie, als vlucht uit de grenzen der realiteit, blijft in zich de tegenstellingen manifesteren van het particuliere enerzijds en het universele anderzijds.

Alleen in het morele besef van een universele dienstbaarheid lost zich dat contrast [soms vijandigheid] op. Een kunstpsychologie in haar kinderschoenen heeft zich met deze moraliteit nauwelijks bemoeid. Zij is trouwens van een andere dan wetenschappelijke orde. Zij is soms een gevaar; soms betekent zij de verdorring der oerkracht. Alleen daar waar zij een niet meer te onderscheiden structuur vormt herkennen we het kunstwerk. Als dogma bestaat de moraal niet in de kunst.

*

‘Personne ne peut dire ce que sera la peinture de demain; on ne peut juger la peinture qu'une fois faite. Quel rapport cela a-t-il avec la morale? Nous sommes dans la même situation créatrice. Nous ne parlons jamais de la gratuité d'une oeuvre d'art.’ [Jean Paul Sartre]

*

Indien de moraliteit het hedonisme van de aesthetiek bestrijdt, vernietigt zij ook zichzelf. In de kunst dus is zij oorsprong en niet conditie. Zij is het oorspronkelijke eenheidselement tussen het particuliere en het universele.

*

Paul Valéry's standpunt dat de universaliteit belangrijker is dan de oorspronkelijkheid, klinkt daarom juist zo vals, omdat een vergelijking tussen beide begrippen onmogelijk is. Het oorspronkelijke is een basis-begrip, het universele een mogelijk gevolg.

*

De kunst, zegt Albert Camus verzoent [in de revolutionnaire mens] het particuliere met het universele. Misschien is dat de reden, waarom onze époque zich tot de primitieve kunsten wendt, omdat hij dààr die verbijsterende éénheid vindt.

*

De structuur die de intellectuele affiniteit aanspreekt is in wezen niets anders

[p. 303]

in het kunstwerk dan een prolongeren of een uitbouw van de kern-sensatie.

De naïeveteit van de primitieve poësie nam haar toevlucht tot herhalingen van bepaalde emotionele klanken of beelden. De antieke beeldhouwkunst [de prae-hellenistische], in haar decoratief stadium, herinnert ons aan de kinderlijke vervoering. Montaigne wees er reeds op dat de primitieve poësie door die ‘naïeveteit’ haar wezenlijke schoonheid opbouwde.

*

Wanneer een stameling zich driemaal herhaalt, verkrijgt het woord al een architectuur. Lang vóór de voorstelling was dit het grondsentiment van de beeldende kunst.

Het is deze poëtiek die het gerythmeerde vlak schept, zoals ze in de muziek de oorsprong is van het gevariëerde thema. In de onverklaarbare orde, door het sentiment geschapen, brengt de geestelijke activiteit de ware artistieke emotie.

*

Zo alleen kan de verbijsterende vlucht van een Stijl verklaard worden in époques die van Eeuwigheidswaarde waren vervuld.

*

Dit lijkt mij de kerngedachte van het levenswerk van Albert Gleizes... maar hij ademde in een andere tijd.

‘Aucun artiste ne peut se passer du réel’ [Camus] De realiteit is de wereld waarin men leeft. Zij schept condities waaraan de kunstenaar zich niet onttrekken kan. Hij kan er hoogstens tegen revolteren. Het is dus nooit alleen een kwestie van sentiment.

*

Wanneer men van een krachtig sentiment spreekt, duidt men, méér dan een temperaments-graad, de aanwezigheid aan van het natuurlijk intellect. Wannneer in de modene schilderkunst b.v. het oorspronkelijke begrip van rythme terugkeert, herneemt die natuurlijke intelligentie haar onwaarneembare, maar noodzakelijke hegemonie.

*

De schilderkunst van de middeleeuwen, zegt Albert Gleizes, ‘est profondément mentale et incline à la méditation... elle ne cherche pas extérieurement sa raison. De sorte quel'anecdote, telle que peut nous paraitre l'image, est, en definitive, le temporaire aspect du permanent, l'apparence du moment qui passe dans notre optique... La figuration, ai-jé dit c'est le temporaire, c'est la partie fugitive... Si le tout est mouvement, la figuration est le repos, elle joue le rôle statique. La construction de la fresque est abstraite, donc eternelle, la figu-

[p. 304]

ration est concrête, elle passe.’ [La peinture et ses lois, ce qui devait sortir du cubisme. 1923.]

*

Deze waardebepaling, die Gleizes zo koortsig in zijn eigen werk wilde verwezenlijken, duidt André Malraux van zijn kant aan als ‘de tegenstelling tot het tijdelijke in de middeleeuwse kunst, omdat haar enig akkoord bestaat in het enige bestendigheidsgevoel: het Eeuwige.’

*

Wie onder het gewelf van Saint Savin staat, ervaart in de ondergeschiktheid der figuratie, dit zegevieren der geestelijke vervoering. Er is in deze abstracte structuur geen stoffelijke begrenzing. Er is hier geen onafhankelijke picturale bezieling, die de moderne kunstenaar aesthetiek noemt.

*

‘De aesthetiek is minder eigen aan scheppende époques dan aan époques die de Schoonheid missen.’ [Berdjaeff]

*

De aesthetiek is altijd een illusie, waaraan de poëtiek wordt opgeofferd. [b.v. bij Mallarmé en Valéry.]

*

‘La beauté est une affaire d'état d'esprit’. Deze anti-aesthetische stellingname, van Albert Gleizes, wordt natuurlijk door onze technische uitputting en vorm-vermoeienis verscherpt. In zijn Vers une concience plastique [1932] wijst hij er op dat elke époque zich door een eigen halstarrige idee kenmerkt, die zich tegenover de schoonheidsopvatting van ‘gisteren’ plaatst en die duidelijk aangeeft dat deze verandering niets anders is dan een ‘changement de position d'esprit, une modification des directions intellectuelles’. Aan dat avontuur hebben de begaafdsten de mogelijke vruchten van hun talenten opgeofferd. Hen blijft de troost hun door de Meester geleende talenten niet in de grond opgeborgen te hebben.

Wanneer ik aan de mislukking van Albert Gleizes als schilder denk herinner ik me die zin van Francis Jammes, uit zijn Leçons poétiques: ‘Mais l'homme qui a vu se dérouler des modes successives, sans tenter de les adapter pour se concilier la jeunesse et les snobs, celui la, possédé par son génie, ne saurait se plier aux exigences du monde de l'ambition...’ Het is mogelijk dat Jammes de wisselende artistieke mode op een te simplistisch plan stelt. Het cubisme was geen mode. Het was wel een revolte en in deze zin een explosie. Revoluties voltrekken soms in een jaar wat de normale evolutie in twintig of vijftig jaren zou hebben doen rijpen. De artistieke revolutie welke wij in onze eeuw hebben gekend coïncideert merkwaardiger wijze met een sociale omwenteling, waarvan

[p. 305]

niemand meer ontkennen zal dat het een morele omwenteling was. Een geestelijke klimaatsverandering dus. Aan die geestelijke klimaatsverandering heeft ook Gleizes veel van zijn kunstenaarschap opgeofferd. Evenals de meesten van zijn tijdgenoten buitte hij de tekortkomingen van zijn nieuwe vormen nog niet uit.

*

In de beeldende kunst zijn bepaalde kwaliteiten niets anders dan handig uitgebuitte technische defecten of goed gecammoufleerde tekortkomingen. Zoals in de levenskunst ‘deugden’ vaak alleen maar handig gecammoufleerde ondeugden zijn [La Rochefoucauld]. Een dergelijke gewaarwording ondergaat men zelfs, wanneer men de frescos van Giotto bewondert. Bij hem denkt men daar nog aan; bij Cimabuè niet meer en zeker ook niet bij Paolo Uccello.

*

De overwinningen van de mens gaan vaak schuil in zijn nederlagen.

*

De vormelijke perfectie verveelt omdat zij geen ontginningsgebied meer openlaat voor de toeschouwer [die speculatieve kunstenaar!]

Merkwaardig dat zelfs bij Da Vinci, Watteau, Ingres, Rodin, de schets waarin de fouten der impulsieve lijn niet verdwenen zijn, veelal boeiender is dan het voleindigd kunstwerk. In de schilderkunst is daar het eclatante bewijs van Manet's beide doeken van de Hamletspelende acteur.

Het impressionisme [in de verschillende eeuwen] heeft van die ervaring geprofiteerd. Sommige modernen hebben er een systeem van gemaakt. De gesystematiseerde fout sluit de cirkel; ook zij bereikt haar perfectie. Zij die menen dat men op de eerste plaats het métier in ere moet herstellen, hebben van het cubisme niets geleerd. Alle post-cubistische bewegingen stikken in hun metier. Leger en zelfs Marchand's werken zijn zo hermetisch als een feiloze klok. Niets is meer toeval. Alles berekening.

*

Een middelmatig doek van Clavè is nog altijd meer waard dan het beste doek van Gleizes. Voor Clavè is de structuur een middel. Gleizes dacht dat de structuur autonoom was. Zelfs indien Gleizes een hall van Le Corbusier had gekregen om er een muur te ‘rythmeren’ zoals hij dat noemde, dan zou hij slechts een architectuur in de architectuur geschapen hebben. [Een zelfde contradictie als b.v. het glas in lood van de veertiende-eeuwse kunstenaar in de gothische kathedraal]

Wat bij Gleizes belangrijk is, is steeds het concept, niet het resultaat. Het zou andersom moeten zijn.

De contradictie bij Gleizes ligt wellicht besloten in zijn uitspraak: ‘De kunst

[p. 306]

is een groot avontuur, waarvoor men met zorg zijn voorbereidingen treffen moet. Zonder kompas op reis gaan zou een dwaasheid zijn.’ [Vers une concience plastique. 1926.]

*

Columbus ontdekte een nieuwe wereld, [in de zin zoals Paul Claudel bedoelde] niet omdat hij zich van een kompas bedienen kon, maar omdat hij geloofde.

Gleizes heeft de schilderkunst niet ontdekt omdat hij op het kompas van zijn verstandelijke keuze voer. [‘Le choix des elements synthétiques’] Zijn kunst was geen avontuur; het was een weloverwogen métier, dat berustte op de door hemzelf in Du cubisme et des moyens de la comprendre [1920] aangegeven quantitatieve elementen:

1	L'appréciation de la surface.
2	La connaiscance des principes d'équilibre.
3	La science de la loi des charpentes.
4	La science de contrastes colorées.

Wanneer hij tegenover deze wetenschap de ‘inspiratie en de sensibiliteit’ stelt vernietigt hij beiden; want een emotie welke b.v. haar uitdrukking zoekt in het contrast van kleurvlakken is altijd evenveel sensibiliteit als vernuft, of zij is vals, dus niets.

*

De grote wandschilderingen [of ontwerpen daarvoor bestemd] van Albert Gleizes vallen op door een schematische valsheid... Waarover zij zich verbazen, die hem steeds weer hoorden verklaren: ‘La peinture c'est l'art d'animer une surface plane.. Le peinture qui'a cette concience est vrai s'il parait s'éloigner de la realité... C'est par la structure interne qu'on parvient à toucher la vérité...’

De onomvattelijke structuur van het innerlijk in een vorm vastleggen is een ideaal zonder meer. Zelfs zij die in een nonfiguratief - dus ontijdelijk - rythme hun mogelijkheden zochten, verstarden in een ander formalisme. Zij brachten het vaak niet verder dan een legspel van kleurvlakken. Een doek als de Glorierende Kristus van Gleizes [1934] of zijn Transfiguratie [1944] bewijzen ons dat in een wiskunde van hoeken, cirkels en geonduleerde lijnen de bezieling werd gestikt. Hij gebruikte schablonen, gesneden uit het papier van zijn theorie. Zijn schijnbare katharsis was een verschrompeling van het universele in het particuliere. Alles werd gesynthetiseerd a-priori in dit werk, de onrust van de scheppende mens uitgestoten, de verbijsterende vondsten van de twijfel uitgebannen. Alle oncontroleerbare coördinaties in het rijpende scheppingsproces afgesnoeid.

*

[p. 307]

Het kunstwerk is de vrucht van twijfels, niet van zekerheden, het heeft dit gemeen met de Genade.

*

Allen die te zeer bekommerd zijn over de toekomst van de kunst hebben nooit begrepen dat de ‘kunst van morgen’ altijd schuil gaat in het onkruid dat zij willen uitroeien; dát en nog een geheimzinnig ‘plus’, groeit ondanks de goede bedoelingen der cultuurfilosofen, wier wijsheid zich meester waant van het verleden en van de toekomst, maar die het heden niet kunnen beïnvloeden, om de eenvoudige reden dat het heden een onontwarbare vermenging is van de winsten en de verliezen van het verleden geprojecteerd in het toekomstverlangen. Ook hier een absolute éénheid, waaraan revoluties nauwelijks, tenzij tijdelijk, tornen.

*

Het sacrale kunstwerk, waarnaar Gleizes een heel leven streefde bracht hem het Kristendom nader, en gezien zijn spiritueel standpunt won hij derhalve het belangrijkste. Zijn nederlagen betekenen een overwinning. Hem echter om dit laatste een groot kunstenaar achten, lijkt me te wijten aan een verkeerd begrepen verdediging van wat we sacrale kunst kunnen noemen.

robert franquinet

Tekening van Charles Eijk