Roeping. Jaargang 28

[p. 456]

Dr L. van Egeraat
Europa

NOOIT sterker dan in de laatste jaren schijnt Bismarck's uitspraak ‘Qui parle Europe a tort’ te worden geloochend. Organisatorisch is Europa aan het groeien: Straatsburg, Schumanplan, Europese Defensie Gemeenschap, Groene Plan en O.E.E.C. zijn er evenzovele bewijzen van dat de reeds lang bestaande feitelijke solidariteit naar organisatorische vormen gaat dringen. Doch het kan nuttig zijn, in een enkel moment tussen het koortsachtig bouwen in, de handen in de schoot te leggen en zich af te vragen aan wèlke materie men in feite een vorm aan het geven is. Is deze materie - West-Europa - inderdaad wel een eenheid of tracht men vorm te geven aan iets heterogeens?

Een verscheidenheid is West-Europa zeker: in zijn landen en in zijn volken, in zijn uitingen van kunst en van wetenschap. Maar bij nader toezien blijkt deze verscheidenheid geen chaos, doch een orde: een eenheid binnen de verscheidenheid. Als bijvoorbeeld onze herinnering teruggaat van Uppsala naar Chester, van Bremen naar Bordeaux, van Aarhus naar Perugia; als wij de ogen sluiten om in gedachten weer te zien het herfsgladde asfalt, bedekt met boombladeren, van Amsterdam; of de felle zon die schaduwen slaat boven Amalfi in de baai van Napels; of de strak in de wind staande vlaggen boven de warenhuizen van de Londense Oxfordstreet; of het Alhambra oprijzend boven Granada; steeds worden wij getroffen door een verscheidenheid, maar door een eenheid tevens.

De eerste en meest natuurlijke oorzaak van deze eenheid ligt in de fysieke en geografische omstandigheden. West-Europa is begiftigd met een tamelijk gelijkmatige temperatuur, die het dankt aan de werking van twee verwarmingssystemen: de Sahara maakt de winden warm die Zuid-Europa gaan overstrijken en in de golf van Mexico wordt het water door tropische zon zo verhit, dat de werking van natuurkundige wetten het in beweging brengt over de oceaan heen, waar het alle temperaturen van Portugal tot Noorwegen doet stijgen. Het Scandinavisch bijna-eiland bovendien beschermt de West-Europese landmassa tegen de felheid van de poolwinden. Van al deze omstandigheden is de Golfstroom de merkwaardigste. Spanje, Frankrijk en Engeland zouden zonder deze veel koudere landen zijn geweest en de wereldhistorie zou dan ongetwijfeld een ander verloop hebben gehad. Het relatief kleine strookje land, dat Noord- en Zuid Amerika verbindt, blijkt van enorme importantie te zijn geweest en nog te zijn voor het verloop der mondiale historie en beschaving. Het was eigenlijk de Nieuwe Wereld zelf, die de Europese omstandigheden bepaalde waardoor het mogelijk zou worden dat Europeanen haar ontdekten...

Eveneens qua herkomst en qua taal is Europa een eenheid binnen de veelheid. De blanke mens is een apart type en een sterke gemeenschap van voorgeslacht strekt zich over de Europeanen uit. In de Europese talen zijn de idiomen verwant, maar belangrijker nog zijn de structurele overeenkomsten, getuigend van gelijke zielsaandoeningen.

Daarmede zijn wij dan echter al genaderd tot een groep factoren, die van Europa vooral een culturele eenheid maken. Terwijl immers in de Verenigde Staten de staatkundige eenwording vooraf ging aan de culturele, doet zich

[p. 457]

in Europa het verschijnsel voor, dat de culturele eenheid blijkbaar anterieur is. De staatkundige eenheid zal een culturele eenheid gaan overkoepelen. En deze culturele eenheid blijkt vooral in de indirecte waarde-oordelen van de Europeanen. Expliciet moge het immers vaak de schijn hebben, dat sommige Europeanen van meer of minder gezag willen breken met gangbare waardesystemen: indirect echter - men zou er de dieptepsychologie bij kunnen betrekken - blijken zij hechter met de traditionele waarden verbonden dan zij voorgeven.

Een eenheid tussen mensen manifesteert zich in het feit, dat men hetzelfde wil en niet wil: idem nolle ac velle. Waarom het nu gaat is: wat is dat ‘idem’? Wat is datzelfde,, wat de Europeanen verbindt, wat zij willen en niet willen en aan welke wil en onwil zij dagelijks uiting geven in hun gedrag, hun feitelijk gedrag dat vooral door indirecte waardeoordelen wordt bepaald? Wij menen, dat hier een zevental karakteristieken voorliggen, die Europa onderscheiden van de overige wereld, voor zover deze laatste niet door export van Europese mensen en Europese ideeën is bevrucht.

Ten eerste is daar het feit, dat Europa Socratisch is in zijn denken. Voor de Europeaan is twijfel geen zacht en aangenaam kussen - zoals Montaigne het wel eens heeft willen stellen - maar een springplank voor mentale actie. De twijfel is voor ons nooit einddoel. Zelfs als wij strijden voor ons goed recht om te twijfelen, strijden wij in feite voor ons recht om te weten dat wij nog worstelen. Anders dan voor de Aziaat is onze geest nooit uitsluitend contemplatief: contemplatie is voor ons een voorstadium van actie. Het willen ‘begrijpen’ drukken wij dan ook uit in woorden die iets te maken hebben met bewegingen van onze hand: wij grijpen, to seize, to apprehend, to get hold of an idea, to catch a meaning, comprendre, begreifen. Dit alles verraadt de àctiefe geest. De schaduwzijde van deze karakteristiek is de ietwat gebrekkige ontwikkeling van de intuïtieve geest. Godsdienstige begrippen heeft Europa daarom vaak vanuit Azië geïmporteerd. Voordat de Europeaan in een idee gelooft, moet het eerst door de filter van zijn intellect geleid zijn: religie wordt doctrine. Het Christendom maakt daarop geen uitzonderring.

Ten tweede bestaat in West-Europa een geloof in de eenheid van de waarheid. De algemene mening is, dat men zich moet houden aan de waarheid, wat dan wil zeggen: aan wat men subjectief als waarheid ziet. De waarheid, eenmaal op subjectieve wijze in de geest gevestigd, is absoluut bindend. In Rusland is dit anders. Het is echter volkomen on-Europees om eerst op wetenschappelijke gronden tot de conclusie te komen, dat iets A is en daarna te zeggen, dat het om politieke redenen B moet zijn. De waarheid is bij ons één en meent men haar te hebben gevonden, dan bindt zij ons op alle terreinen en in alle omstandigheden.

Ten derde kent Europa een individuele moraal, d.w.z. geen Uber- en Unter-menschmoraal. Er is een moraal, die voor mìj geldt. Een moraal voor een kaste bestaat niet. Expliciet moge wel eens het bestaan en het goed recht van een eigen moraal voor zakenlieden of voor militairen worden verdedigd; - in de indirecte waarde oordelen van dergelijke zegslieden blijkt dan steeds, dat zij, teruggeworpen in de sfeer van de eenzaamheid met zichzelf of hun onmiddellijke omgeving, terugvallen op de persoonlijke moraal.

Ten vierde heeft Europa een karakteristieke houding tegenover en opvatting van het schone. Het schone wordt door ons beschouwd als een openbaring van het Goddelijke. Wij hebben daarbij een volstrekt belàngenloos interesse

[p. 458]

voor het schone. Schoonheid en utiliteit zijn onderscheidbare begrippen. Tegenover de Amerikaanse houding stellen wij bovendien, dat het schone niet per se traditioneel behoeft te zijn om toch schoon te zijn.

Drukken wij de schoonheid uit, dan doen wij dit op een symmetrische wijze en zoeken een harmonie tussen de proporties van het kunstproduct en die van het menselijk lichaam. Het duidelijkst manifesteren zich deze beidé karakteristieken van de Europese kunst op het stuk van bouw- en beeldhouwkunst. Wij vinden er geen beelden van goden met verschillende armen, zoals in het Oosten. Onze ver-beelding blijft zo dicht mogelijk bij de realiteit. Daarom ook excelleert onze schilderkunst juist in het portret.

Een vijfde karakteristiek - en een uiterst markante èn belangrijke - is deze, dat het in de West-Europese gedachtengang als een plìcht wordt beschouwd om te ijveren voor verbetering der materiële levensomstandigheden. Wij verschillen hierin zeer sterk van het Oosten, alwaar de traditie veel meer overheerst en waar een straatschoenpoetser zal weigeren Uw schoenen te poetsen met de opmerking, dat hij immers vandaag al gegeten heeft. Europa heeft een affectieve afkeer voor alles wat de verheffing uit armoedige levensomstandigheden niet bevordert. Het heeft er wel eens een schijn van, dat de plicht tot verbetering van de materiële omstandigheden niet zo scherp wordt gezien of gesteld. Maar wederom zijn het vooral de indirecte waarde-oordelen, die bewijzen hoezeer deze plicht mentaal bezit geworden is van de Europeanen. Een missionaris zal het medelijden en de charitas van zijn Europees gehoor trachten op te wekken met uit te roepen ‘dat ze daar - in zijn werkterrein - nog met stokjes eten en niet eens een bed hebben’. En de eerbied voor uitvinders is in Europa zo groot, dat elke Nederlander nog steeds weet wie destijds het haringkaken heeft uitgevonden.

Het poneren van deze vijfde karakteristiek lijkt ons des te meer noodzakelijk, omdat wel eens de mening is verkondigd, dat het Franciscanisme hèt ideaal van een Christelijke levenswijze zou zijn. Dit schijnt ons echter een extremisme toe, dat niet te verantwoorden valt: te ijveren voor verbetering der materiële omstandigheden is volstrekt niet on-christelijk. Men moet daarom ook oppassen met aan Amerika een materialistische geesteshouding te verwijten, zolang men als concreet bewijs daarvoor niets anders weet te noemen dan het feit, dat ieder daar een stofzuiger en een ijskast heeft. Deze feiten zijn n.l. zeer wel met een christelijke levenshouding te verzoenen. Wel bestaat het gevaar - en de Europese cultuur heeft dit gevaar voortdurend onder ogen moeten zien - dat het begrip vooruitgang nu geïdentificeerd wordt met louter technische vooruitgang. Hoezeer het volkomen Europees èn Christelijk is om te ijveren voor materiële welstand, er is een grens mogelijk waarachter dit streven overgaat in een civilisatie zonder ziel. Een land als Zweden lijkt ons deze grens angstvallig dicht genaderd.

Een zesde Europese karakteristiek is de eerbied voor de rechten en waardigheid van de individuele persoon. Het individu is een Europese uitvinding en het Christendom was daarom van het begin af gepredestineerd om de godsdienst van de Europeanen te worden. Uit deze karakteristiek volgt het bestaan van het begrip rechtsverhouding, een typisch Europees begrip; de begrippen rechtspersoon en rechtssysteem volgen eveneens hieruit. Zelfs een Duclos beroept zich op zijn parlementaire immuniteit, wanneer hij wordt gearresteerd. Wat de constitutie zegt en wat de wetten zeggen, is juist. Anterieur aan elk gezag is het recht.

[p. 459]

Eveneens volgt hieruit het streven naar sociale rechtvaardigheid. Op grond van verschillend inzicht in wat de sociale rechtvaardigheid hier en nu eist, bestrijden diverse richtingen elkaar. Doch men wìl hetzelfde: sociale rechtvaardigheid, hetzij men die zus of zo interpreteert. In de schijnbare verscheidenheid blijkt dus een eenheid aanwezig. En ten laatste volgt uit de erkenning van de rechten en de waardigheid van de persoon het recht en de eerbied voor de vrouw. Ook dit is een typisch Europese karakteristiek, van Christelijke oorsprong (Marialogie) en later vooral in de Provence gecultiveerd.

Ten laatste is het karakteristiek Europees, dat náást de bovengenoemde eerbied voor de menselijke persoon het begrip van het bonum commune wordt gesteld. Wederom: men zal over de inhoud van het begrip algemeen welzijn een eigen mening hebben - kerk en staat, eventueel met elkaar in conflict, bestrijden elkaar over de interpretatie van hel begrip - maar elke partij beroept zich toch op het bonum commune en acht haar gedrag daardoor bepaald en gerechtvaardigd. Deze laatste karakteristiek synthetiseert zich met de zesde. Eerbied voor de persoon naast eerbied voor het geheel aanvaarden wij als these en antithese, waaruit de persoonlijke menselijke verantwoordelijkheid als synthese voortkomt. Voortdurend echter - en ook dàt is typisch Europees - is er een dialectiek. Zoals Europa een voortdurend dualisme eigen is: kerk-staat; eenheid-verscheidenheid; leider-massa; vrijheid-binding; - zo bewegen zich ook de eerbied voor de persoon en voor het bonum commune in een voortdurende wisselwerking en elk doorslaan van de balans naar volstrekt éne zijde is a-Europees.