Roeping. Jaargang 28

[p. 435]

Dr Mr Herman van den Bergh
Klein getuigenis over Valéry

TWEEMAAL heb ik Paul Valéry ontmoet en kort met hem gesproken. Eén keer in Parijs, in de troonzaal van Georges Duhamel; één keer aan het opstapje van zijn calèche op de Pincio in Rome. Geen van beide malen lang genoeg dus om heel veel toe te voegen aan de literatuur over de schrijver en dichter die, zonder twijfel, de laatste halve eeuw een der intelligentste mannen van Europa en van de wereld is geweest, maar net iets meer dan velen kunnen zeggen, die allang het laatste woord over hem in hun zak hebben. Er zijn van die persoonlijke momenten, die welsprekender zijn dan een studie.

Er is geen enkel hoekje van de ‘condition humaine’, geen schuilplaats van het immens en schrikkelijk geheim van het leven, geen sous-sol van het aesthetisch mysterie, dat Valéry niet heeft trachten te doorvorsen en op orde te brengen, met het bezempje van zijn logica, de ‘désinfectant’ van zijn argumenten, de stofzuiger van zijn poëzie. In dat duister woud van vraagtekens zonder antwoord, dat het Lot is en het gedrag van de mensen, heeft hij geprobeerd het licht van het intellect te brengen en een verhelderend lampje te hangen aan elke boom, aan iedere tak.

Neen, ik onderneem het niet hier in vlugge lijnen de lange reis van zijn gedachten en zijn werken (het dènken over het scheppingsproces ging bij hem immers boven het werk zelf?) te volgen. Honderden boeken, essays, analyses in alle talen der wereld hebben dat al gedaan en de wonderbaarlijke reisroute van Valéry tot gemeengoed gemaakt. Ieder, van de hongerende aestheet tot de trouwe bibliotheek-abonné, weet heel wel wat de reflectors zijn die Valéry heeft geplaatst boven de dingen van het leven, en het leven der dingen. Ieder weet hoe hij in Leonardo gezien heeft de heerlijkste bloem in de menselijke tuin. Weet wat voor een ziel Valéry toeschreef aan de dans als eerste lyrische uitdrukking van de mens, zijn vroegste uittreden uit de oernacht. Ieder kent ook de verwikkelde en overlopende strofen van het Cimetière marin, en ieder weet dat voor Valéry de Geschiedenis niet zoals voor hangerige studenten een lang snoer van veldslagen en verdragen is noch mag zijn, maar wel een geheimzinnige wisseling van stappen voor- en achteruit langs de weg van die achting die de mens behoefte voelt te hebben voor de mens. Zij allen weten, dank zij Valéry, hoe in het geschreven wonder dat poëzie heet het woord het eerst komt en de gedachte niets anders doet dan de geheime muziek van het woord begeleiden. Al die begrippen, die men irrespectueus ‘made in Valéry’ zou kunnen noemen, maken thans deel uit van ieders cultureel bezit.

Maar dat enorme spel van waarheden-ontdekken, noties-identificeren, deed Valéry nooit het dreigend fatum vergeten van... zijn parapluie. In Rome stond een feilloze zon, Parijs was grauw buiten Duhamel's kluis: alleen in Parijs heb ik van die gloeiende bezorgdheid van Valéry voor zijn parapluie iets bemerkt. Een meer dan levensgrote parapluie, als van een dorpspastoor of van een café-piccolo, een parapluie, allang half vergaan van de duizenden regens die erop waren neergekomen. Valéry hield

[p. 436]

van zijn parapluie als Des Grieux van Manon of als Einstein (zo stel ik me voor) van zijn theorie, en als de klimop van zijn huismuur. Waar hij ze laten kon? Hij mocht ze vooral niet verliezen. Hoe was het mogelijk dat ergens geen stalling - of als bij Duhamel een doodgewone bak - voor parapluies was? Ik heb mensen gekend die twintig jaar lang met Valéry zijn omgegaan - bij elke ontmoeting, zeiden zij, was de eerste bezorgdheid die zij zagen glijden over de koele ironie van zijn lippen of zweven in de blanke likeur van zijn oogbril, die voor zijn parapluie.

Pas wanneer hij háár welzijn verzekerd wist, kon Valéry met uiterste charme over grote mensen en grote dingen spreken. Over Leonardo, zoals ik zei, of over zijn opinie dat het mensenleven in de eerste jaren der 19de eeuw niet ontredderd werd door Napoleon's bliksemoverwinningen, maar door het aarzelend speelgoedje dat Alessandro Volta uitvond, de electrische zuil, in zijn nederige werkplaats benoorden Milaan. Marengo, Austerlitz, Wagram - ‘gone with the wind’, de namen en de daden, als winterbladeren langs de lanen. En als de Veroveraar (kijk precies dàt zei Valéry mij in Rome) in haastige audiëntie te Milaan de verschrompelde uitvinder uit Como ontvangt, dan is van die twee die figuur, welke voor de ontknoping van de Geschiedenis telt, niet de fulminante strateeg, maar de kleine studieman die zijn wat onbeholpen knutselding laat zien, waaruit het wonder van een nieuw licht kan voortkomen.

Of ook sprak Valéry, met graagte, over zijn jeugdvacanties in Genua, de Mediterrane stad met de was boven de straten; en dan blonk de liefde voor ‘zijn zee’ in zijn ogen. Florence maakte hem alleen maar bang, met zijn op alle straathoeken als revolvers gespannen kunstwerken, bedreigend de obligate bewondering van de toerist. Of hij haalde zijn dialogen met Mallarmé op, waarin hij hem zijn poëtisch geheim had trachten te ontfutselen. Of, vol heimwee, zijn lange trouwe vriendschap met Pierre Louijs, de schrijver van Aphrodite, die hij toevallig op een studentenreünie had leren kennen en met wie hij tot Louijs' dood in 1925 ten innigste verbonden was gebleven.

Valéry schepte er genoegen in, uit de hoge richels van zijn glimlach de ernstigste, moeilijkste, diepste gedachten te laten gutsen. Zijn heimelijk ideaal was, geloof ik, een clown die in staat was zich als een Hegel of Spinoza uit te drukken, gereed was de kosmos te verklaren in een grappig idioom van circuspaljas. Zoals zijn Monsieur Teste verklaarde dat al wat dom was zijn ‘fort’ niet was, zo verkondigde Valéry zijn wrevel over al wat te plechtig was en te austère. Voor de met intellectualisme besprenkelde dames die hem vroegen welk emotief verschil zij moesten vaststellen tussen zijn Cimetière marin en Rimbaud's Bateau ivre, verzekerde hij gaarne dat het essentieel verschil dit was: de voordracht van Cimetière marin duurde zolang als nodig voor het koken van een zacht eitje, en die van Bateau ivre de tijd voor het koken van een flink hard ei.

De snelle Franse ineenstorting van '40 had Valéry onderstboven geworpen. Hij toch had maarschalk Pétain welkom geheten onder de koepel van de Académie Française. En hij verweet zichzelf een beetje zijn vurige, reserveloze éloges, toen uitgesproken voor de overwinnaar van Verdun. Heel de bezettingstijd door leefde Valéry teruggetrokken aan de Côte d'Azur, die beter zijn liefde kon onderstrepen voor de Mediterrane wereld, waarin hij net als Maurras blindelings geloofde. Vier lange jaren,

[p. 437]

zonder contact, in volkomen eenzaamheid met zijn gedachten en met zijn parapluie. Het leven begon hem zwaar te vallen. Hij klaagde over de eeuwige onvolkomenheden van het... van zijn menselijk lichaam.

Op een avond, in Nice, werd hij eerbiedig aangesproken door een jonge Hongaarse bewonderaar, die in een eerste opwelling trachtte Valéry's hand te kussen. Toen dat niet lukte, kreet hij: ‘Maître, ik ben gelukkig in de tijd van Paul Valéry te hebben geleefd!’ Valéry's wangen, door de jaren rossig aangelopen, verschoten opeens. Men zag hem wegschichten langs de zeepromenade, met zijn gekwetste schaamte en zijn onafscheidelijke parapluie.

In Juli '45, enkele uren voor hij sterven ging, haast aan de ingang van het labyrint van de doodsstrijd, sprak Valéry nog opgewekt over zijn nabije einde. De laatste woorden van grote mannen zijn altijd schrikwekkend vol betekenis. Goethe die om meer licht vraagt, Garibaldi die wil dat men de twee zwaluwen in zijn kamer laat, Calderón die zegt dat de Divina Commedia hem altijd kapot heeft gemaakt, Alfred Jarry die een tandenstoker vraagt. De vriend van dat laatste lucide ogenblik trachtte Valéry bij te staan: hij wees hem langs de wanden naar zijn werken, in al 's werelds talen vertaald. ‘Jouw werk is voleindigd’, zei de vriend socratisch. Valéry keek goed naar al die banden, die het résumé vormden van zijn lang leven van denken, en met voor hem ongelooflijke snelheid van repliek klonk het: ‘Jawel, maar dat alles is niet zoveel waard als één uur van liefde met een mooie vrouw!’

Dat is, voorzover ik weet, Valéry's laatste volzin geweest. Daarop is hij heengegaan, daar waar de mens nimmer zorgen kent om nieuwe gedachten en om een oude parapluie.