Roeping. Jaargang 28

[p. 429]

[Nummer 9]

Ton van Oudewijk
Jij of ik

IK ben dwars door het park heen naar huis gelopen. Het is precies 12 uur - ik zet meteen mijn horloge gelijk met de torenklok - als ik midden op het houten bruggetje even blijf stil staan. Van hieruit kan ik mijn huis zien, het licht op Leonards kamer brandt nog. Niet dat ik mij nu ga wijs maken dat hij wakker is en werkt bijvoorbeeld. Het kan ook betekenen dat hij laveloos in een stoel ligt, of dat hij is uitgegaan en het licht heeft vergeten uit te doen.

Al zijn mijn hersens dof op 't ogenblik, en al ben ik te moe om nog redelijk te denken, toch weet ik positief dat dit de vierde keer is dat ik bijna mijn nek breek over de verdwaalde kat, die mij al het hele park door nagelopen heeft.

Als ik mijn ogen sluit zie ik een groot glas whisky voor me, en daarnaast mijn bed. Niet mijn bed, met daarnaast een glas whisky - neen, allereerst en overheersend dat glas. Ik heb nog nooit whisky gedronken. God wat ben ik moe. Weer struikel ik over die ongelukkige kat, zou dat aan dat beest liggen of aan mij.

Als ik in huis ben doe ik de ketting op de deur. Het is een gewoontegebaar, ik heb het mijn vader altijd zien en horen doen vroeger. Leonard doet het ook altijd automatisch, want hij doet het ook als hij volslagen dronken is. Maar na twee, drie stappen in de gang, ga ik terug en maak de ketting weer los. Leonard doet zoveel automatisch. Eten, drinken, - vooral drinken - en slapen en leven. Alleen zijn werk kan hij niet automatisch doen, daarom misschien ook werkt hij practisch niet meer. Leonard is beeldhouwer, en langer dan een half jaar heeft er op zijn kamer een onafgemaakt ontwerp voor een ruiterbeeld gelegen. Totdat nu kort geleden de opdracht aan een ander is overgegaan.

Aan de deur van zijn kamer weifel ik even voor ik binnenga.

Ik hoor daarbinnen niets, maar dat zegt niet veel. Leonard doet bijna alles geluidloos, vooral de laatste tijd, en het is of dat nog met de dag erger wordt. Toch moet ik, als steeds, een beklemming onderdrukken voor ik binnenga, als het daar zo stil is.

Leonard ligt met gesloten ogen in zijn stoel, bij die stoel ben ik gaan staan en ik bekijk hem of hij mij vreemd is. Dit is Leonard. Dit is Leonard, mijn broer. En ik, met mijn welgedane boeregezicht, ik ben de zuster van deze gedegenereerde maar altijd beminnelijke aristocraat. Het zijn echter niet de sporen van degeneratie die hij op zijn gezicht draagt, doch slechts de hopeloze vermoeidheid van een uitgeput geslacht. - Ik ben moe - is een van zijn weinige stereotiepe klachten. En ofschoon ik zelf slechts zelden moe ben, voel ik dan zijn tragische vermoeidheid tot in mijn vingertoppen.

Ik hoef nu niet mijn ogen te sluiten om whisky en jeneverglazen te zien, ik zie ze hier legio in werkelijkheid. Op de schoorsteen, op zijn werktafel, op de grond, en ook een op de koude potkachel. Wat zal ik hier ook feitelijk doen, en waarom zou ik maar niet naar bed gaan. Leonard slaapt klaarblijkelijk toch, van mijn binnenkomen heeft hij niets gemerkt. Toch

[p. 430]

blijf ik daar nog staan bij Leonard in zijn stoel, in een bijna hoorbare adembenemende stilte. Huiverend trek ik mijn schouders hoog op, mijn handen, die slap bij mijn lichaam neerhingen steek ik abrupt in mijn mantelzakken als ik bemerk hoe dat neerhangen de levenloosheid van mijn omgeving nog accentueert. Op dit moment opent Leonard de ogen. Dit zijn niet de ogen van een volwassen mens. Van een mens die niet weet waarvoor en waarom hij leven moest en die zich na veel bitterheid en strijd deze vraag niet eens meer stelt. Het zijn eerder de rustige vriendelijke ogen van een kind dat niet van spelen houdt en daar zonder volmaakt tevreden is omdat hij het gemis van zijn jeugd niet voelt.

- Ik sliep -. zegt hij dan overbodig.

- Je sliep -. stem ik toe.

- Heb je 't koud? - Hij trekt mijn handen uit mijn zakken en begint ze warm te wrijven. Soms doet hij vaderlijk. Soms is hij oneindig veel ouder dan een tien jaar oudere broer. Wonderbaarlijk dat hij zulke warme handen heeft. Ik wil een kruik in mijn bed hebben straks; maar ik ben, eenmaal tot stilstand gekomen, te lam om mezelf weer in beweging te brengen. Ik zou wel staande kunnen slapen op 't ogenblik. Ik doe mijn ogen dicht, ik zie een glas whisky en mijn bed. Hoewel er een ontegenzeggelijke aantrekkingskracht van uitgaat, is het toch erg vermoeiend, dat steeds terugkerende visioen. Als ik mij voor een keer te buiten ging aan whisky, of jenever, of cognac, zou dat beeld dan misschien veranderen?

Ik ontwaak volkomen uit mijn apathie, als Leonard abrupt mijn handen los laat. Welbeschouwd hoeven ze ook niet langer gewreven te worden, ze zijn niet koud meer. Ik bekijk ze werktuigelijk, ook de toppen van mijn vingers, die pijn doen van het typen. Maar tussen mijn beide handen door zie ik Leonards gezicht zich verstijven. Zijn ogen staren naar een bepaald punt in de kamer, langzaam verwijden ze zich, tot ze, groot van ontzetting, als gehypnotiseerd dat punt niet meer kunnen loslaten.

Onder zijn werktafel zit de kat. Daar zit de zwarte kat. Die is mij dus, en ik heb het niet eens gemerkt, tot hier gevolgd. Leonard legt nu zijn handen over zijn ogen, hij is nog bleker dan gewoonlijk. Op zijn voorhoofd, onder zijn dunne blonde haar, zie ik hoe grote druppels zweet zich naar buiten persen. Het is voor het eerst dat ik iemand het zweet zie uitbreken, het zien daarvan alleen, het zien van uitbrekend angstzweet, verlamt mij bijna. En ook ik voel me klam worden. Wat Leonard, hees fluisterend, wel allemaal zegt, ik kan het niet verstaan. De kat maakt 'n hoge rug, rekt zich uit en gaat ons dan doodstil zitten bestaren. Leonard heeft dit niet gezien, hij zegt, en nu versta ik hem: - Agnes, ik ben niet dronken. Bij alles wat mij heilig is, ik zweer het je. Agnes, ik ben niet dronken. -

Onwillekeurig kijk ik naar de hier en daar verspreid staande glazen. Die kunnen er evenwel nog staan van gisteren, en ook nog wel van eergisteren. Intussen, hier sta ik, nuchter en gezond, en in veel opzichten de sterkste van ons tweeën. En ik doe niets. En ik zeg niets want ik kan geen woorden vinden. Bij intuitie voel ik dat hier woorden nodig zijn, en hoe simpeler hoe beter. Het lijkt mij of de tijd stilstaat en of dit, wat ik nu beleef, nooit begonnen is maar altijd al zo was en ook nooit zal eindigen. Bestaat er buiten deze kleine wereld waar wij tweeën nu zijn - met de kat - ook nog iets anders? Dat komt me onwaarschijnlijk voor.

[p. 431]

- Ben je daar nog? Agnes?

Hees en moeilijk komt mijn antwoord - Ja -.

Dit is dus mijn eerste woord; en bij God, het is simpel genoeg. Toch is het of ik met dit ene woord, omdat ik het zelf gesproken heb, iets in mezelf losmaak. Ik kan me nu ook losmaken van de plek naast Leonards stoel waar ik als genageld heb gestaan. En ik vind mezelf terug, lopend door de kamer om de kat op te nemen en buiten de deur te zetten.

Terugkomend kijken mij Leonards ogen aan, de blik van een vroegwijs kind is er uit verdwenen. Wat ik er nu in zie, dof, leeg, en toch met een uitdrukking van radeloze pijn, is bijna niet te dragen. Ik wend me schielijk af, draal nog een seconde misschien, dan vlucht ik de kamer uit. In de donkere gang struikel ik nog eens, en dan voor het laatst, over de kat. Blazend verweert ze zich als ik haar op neem en buiten wil zetten. Ze krabt mij en ik vloek overdadig. Misschien heb ik nog niet eerder gevloekt maar ik vind het heerlijk. Buiten doe ik het nog eens, tegen de sterren die volgens gewone, aardige mensen zo vredig zijn en zo kalmerend, en tegen de stilte van het park in de nacht.

We zijn later, Leonard en ik, naar de keuken gegaan en daar heb ik soep warm gemaakt die me misselijk maakte bij het idee er van te moeten eten. Ik volgde slechts een instinctieve drang om gewone, alledaagse dingen te doen.

En Leonard. Als een hond is hij mij naar de keuken gevolgd, waar hij mij volgde met zijn ogen, die ik trachtte te ontwijken. Ik zie het in het spiegeltje, dat naast het fornuis hangt, mijn bollige gezicht, dat nu bij uitzondering bleek ziet. Zonder mij om te draaien vraag ik Leonard of hij bijgeval deze avond al iets gegeten heeft. In plaats van hier op te antwoorden, zegt hij na enige ogenblikken: - Het was nu juist zo'n goede dag voor mij. -

Ik sta met mijn rug naar hem toe, want ik durf hem niet aan te kijken. Het ongewone van het feit, dat ik hem geen ander vragen stel dan of hij soms zin heeft in soep, dringt niet eens tot me door. Waarom vraag ik hem niet gewoon, wat hij bedoelt, wat hij heeft, waarom hij zo doet en wat hij er straks mee voor heeft gehad, mij met zoveel nadruk te verzekeren dat hij niet dronken is. Neen. Ik sta nog steeds voor die spiegel en ik kijk er in. Wel vraag ik mij af waar het in godsnaam goed voor is dat ik zo lelijk ben en hij zo knap.

- Gisteren ook al -.

Ik haak het spiegeltje van de muur en zet het op de vloer, opzij van het fornuis. Scherp en duidelijk zie ik weer mijn moeder voor mij, met haar aanvallen van melancholie in de verschillende stadia van haar vertroebelende geest. En mijn grootvader die, zoal niet krankzinnig, dan toch op zijn minst zeer zonderling was. De laatste jaren van zijn leven heb ik hem zelfs niet meer mogen zien. En hier staan wij, Leonard en ik.

Op het moment dat de soep sissend over de rand van de pan vliegt, drukt Leonard zich in doodsangst in de verste hoek van de keuken, zo dicht mogelijk tegen de deur.,

- God allemachtig -, Agnes, wat is dat? -

- Soep. - zeg ik zonder meer. Het klinkt zo bot, ik hoor het, maar ik weet ook zo gauw niet hoe ik het woord soep anders dan bot had kunnen zeggen.

[p. 432]

Andere dingen houden me nu weer bezig. Rustig overweeg ik de mogelijkheid dat Leonard bezig is krankzinnig te worden. Ik ben zelfs zo rustig, dat ik met enige voldoening kan constateren, dat mijn beroemde nuchterheid weer gaat zegevieren. Dat zoveel rust en nuchterheid op dit ogenblik wellicht wat abnormaal is, komt niet bij mij op, het geeft mij slechts voldoening.

Hoe, in Godsnaam, zijn we tenslotte uit die keuken gekomen. En hoe heb ik Leonard, bleek en ellendig, uit die hoek, waar hij niet uit durfde komen, weg gekregen. Het doet er, misschien, ook niet zoveel meer toe. Het intrigeert me alleen hoe ik zo plotseling mijn zelfbeheersing, waar ik zo trots op was, heb kunnen verliezen. Ik heb weer als een gek staan vloeken, nu tegen Leonard, die voorkomend en kalmerend glimlachte. Ja kalmerend. Ik geloof zelfs dat het dat is, wat mij in hoofdzaak uit de slaap hield, toen ik eenmaal, kapot van moeheid, in mijn bed lag. Leonard heb ik slaappoeders gegeven, had ik er zelf maar een paar genomen.

Uit die hele miserabele en verschrikkelijke chaos van die nacht heb ik verder maar één ding meegenomen en vastgehouden: nu hoef ik niet meer bang te zijn, nu heb ik te maken met een concreet feit. In plaats van wurgende dreigende angst is er nu de verschrikkelijke maar heldere zekerheid. Ik hoef nu, in afweer voor wat ik zo goed kende van mijn moeder, mijn ogen niet meer te sluiten voor bepaalde symptomen die ik ook vaak ten onrechte, aan abnormaliteit toeschreef. Ik weet niet wat Leonard in al die jaren heeft gedacht. Ik weet niet of ook hij zich wel eens bezig hield met dergelijke ideeën, die in zich wellicht ziekelijk waren. God weet of niet Leonard zelf ten opzichte van mij dezelfde gedachten koesterde als ik deed ten opzichte van hem.

Als Leonard weg zal zijn ben ik nog maar helemaal alleen. Ik wil niet alleen zijn en ik kan het ook niet. Maar nog banger dan voor de eenzaamheid, zal ik zijn voor de nabijheid van Leonard. Zijn aanwezigheid zal een obsessie voor me worden, niet om hemzelf - hij is de enige mens op de wereld waar ik om geef - maar om zijn zieke geest. Die zal als een dreiging om mij heen hangen. Ik ben - wat is het onzegbaar moeilijk, bijna onmogelijk om op dit punt eerlijk tegenover jezelf te zijn - maar ik ben, God helpe mij, bang voor mezelf. Als het werkelijk zou zijn dat Leonard de weg zal moeten gaan als zo veel van onze familie - en ik kán dat idee niet meer van me af zetten, dan zal dat, hoe onmenselijk hard het ook lijkt, voor mij een zekere geruststelling betekenen. Ik kan niet helpen dat mijn redenering misschien wat erg simplistisch is: al hebben wij krankzinnigheid in onze eigen familie, en al heb ik het ook van nog zo dichtbij meegemaakt, toch ben ik maar een leek. Evengoed bijvoorbeeld had ik zó kunnen denken: het is natuurlijk erfelijk - van dat standpunt ben ik wat Leonard betreft toch ook uitgegaan - en wat hem gebeurt staat wellicht mij ook te wachten. Neen, ik wil het anders zien. Niet zozeer om mezelf te paaien of een rad voor de ogen te draaien, het heeft met struisvogelpolitiek niets te maken. Ik heb het gevoel dat deze gedachtengang van mij misschien mijn enige redding is. Als Leonard het slachtoffer is zal ik het niet zijn. En waarom zou ik. Was mijn vader niet het proto-type van de gewone, gezonde, nuchtere buitenman, aan

[p. 433]

wie alle abnormaliteit vreemd was en die met grote brede voeten stevig op de begane grond stond? Ik lijk precies op hem zoals hij was. Vielen wij, juist door onze gewone alledaagse nuchterheid, niet min of meer uit de toon in deze aristocratische, begaafde maar geestelijk volkomen uitgeputte familie? Ook ik sta met mijn grote brede voeten stevig op de begane grond, ik zal mij daarvan niet laten verdringen.

Zo al iemand mij die plaats zou willen ontnemen, Leonard zal dat niet zijn. Kijkend naar de ravage en de scherven om mij heen vraag ik mij met bitterheid af of ik dan nu voldoende zekerheid heb. Waarom hij, midden in zijn apathie, plotseling zo razend werd toen hij de kat van de buren op het plat zag, is mij een raadsel en zal dat ook wel blijven. In die nacht - er ligt een eeuwigheid van een week tussen de eindeloze verschrikking van die nacht en nu - is het ook een kat geweest die hem zo volkomen uit zijn evenwicht bracht. De zinneloze gedachte dat Leonard nu misschien niet in dat gesticht zou zitten als die kat mij die avond niet was nagelopen zie ik ook inderdaad als zinloos, toch is ze hinderlijk. Ik wil nu maar liever niet meer denken, ik wil ook liever niets meer weten. Wat zijn er nog voor zekerheden waarnaar ik zou verlangen? Concrete feiten hebben voor mij hun aantrekkelijkheid verloren; wat er met Leonard gebeurd is weet ik, wat er met mij nog zal gebeuren wens ik niet te weten. Ik ben moe en ik wil slapen. Ik sluit mijn ogen, ik zie een glas whisky en mijn bed. Als ik mijn ogen open doe zie ik kapotte glazen, kapotte flessen en een kapotte ruit. Het visioen is vaak beter dan de werkelijkheid.

In het kastje vind ik nog een cognacfles waar bijna niets uit is. Als ik de gladde koele fles in mijn handen houd weet ik pas goed wat het betekent om dorst te hebben. Ik loop voorzichtig om de scherven heen als ik de kamer uitga, in de gang loop ik wat vlugger.