Roeping. Jaargang 28

[p. 194]

J. Manders s.c.j.
Lodewijk van Deyssel
Herinneringen

DE pas overleden heraut der Tachtiger Beweging ontmoette ik voor het eerst in de zomer van 1942 bij Emile Erens te Heemstede. Er was iets plechtigs in deze eerste kennismaking met de grote man van het proza en dat plechtige zou indrukwekkend blijven bij ieder bezoek, dat ik hem in zijn pension aan de Dreef en later in de van Eedenstraat te Haarlem mocht brengen. De foto uit de bloemlezing, die je als seminarist zo imponeerde, was nu levend geworden en de proza-dithyrambe met haar klankvlagen bloeide nu open als een gouden bloem. Want flonkerend en bezield stroomde dat proza uit zijn wezen en het ging begeleid van ‘grote gebaren van handen’. Hij had de superieure causerie-stijl waarvan Frans Erens spreekt en die de oude vertrouwden nog steeds bewonderden. Het was voor een novice in de vriendenkring een openbaring, toen hij een paar vertellingen improviseerde, die je meteen op de drukpersen had kunnen zetten. Later las ik in Vervlogen Jaren, dat Kloos eens tegen Frans Erens zei: ‘Als Karel wat vertelt, dan is het als een boek. Je zoudt het zóó kunnen opschrijven’. Dezelfde gedachte is bij velen opgekomen, die van Deyssel op zijn best gehoord hebben. Het werd je ook duidelijk hoe de conversatie en het brievenschrijven, nog vonkend bij de Fransen, bij ons welhaast een flakkerend stijlgenre geworden is.

Schitterend en boeiend was hij door zijn keurige taal ‘plotseling verlicht door hevige glansplekken’, zijn conversatie was leven en geluid, spontaan tot in de finesses verzorgd. Hij vertelde ons die avond over een bezoek, dat Ir. Querido hem bracht, toen hij, 1889-1893, te Bergen op Zoom woonde, ‘De heer Querido, die ik niet kende, kwam aangereden in een rijtuig bespannen met steigerende paarden, gezeten tussen vier Israëlitische dames als het hart in de bloem.’ De gastheer bleek wel ingenomen met deze visite, die op zo'n ongewone, grootse wijze op hem toekwam, en had er schik in hoe de dames tijdens het onderhoud met zijn gast, in huis rondliepen alsof ze er lang gewoond hadden. Querido's verloofde zat zo verdiept in Zola's Au bonheur des Dames, dat ze niet boven kon komen.

Ook vergastte hij ons op een geestig en spannend verhaal van zijn lidmaatschap van de schutterij in Bergen op Zoom en toverde hij ons humoristisch het martiale aantreden der fiere burgers voor ogen. Zelf genoot hij ervan alsof het pas gebeurd was.

Gezellig vertelde hij ook van de mensen, die bij de familie Alberdingk Thijm aan huis kwamen en de familiebetrekkingen kende hij tot in de verste uitlopers. Hij liet zich met een rijtuig naar Haarlem terugrijden en wij leefden nog genietend na in de sfeer, die hij geschapen had.

Van de uitnodiging die hij mij gedaan had, maakte ik enkele maanden later gebruik. Ik herinnerde hem aan die avond op het Oude slot en hij schreef mij een vriendelijk briefje: ‘Ik herinner mij zeer goed onze ontmoeting bij de familie Erens, en zal het zeer op prijs stellen zelf uw bezoek te ontvangen. Tot mijn spijt ben ik voor den dood U genoemden datum reeds verzegd.’ Nauwkeurig gaf hij dag en uur van de ontvangst aan. Reeds in dit eerste ge-

[p. 195]

sprek trof het mij hoezeer van Deyssel zich interesseerde voor je werk, vragend of je ook publiceerde, of je van de nieuwe litteratuur op de hoogte was, of je Simon Vestdijk, Herman de Man e.a. kende. Pater Molkenboer had hij een rede horen uitspreken, hij vond hem een knap geleerde en noemde hem de grootste redenaar van Nederland. En wat Anton van Duinkerken schreef, vond hij altijd belangrijk.

Pater Molkenboer schreef in die tijd: ‘Mede op aandrang van Jan Sterck z.g. krijgt hij den laatsten tijd bezoek van priesters, die enkel en alleen beoogen, den man in den godsdienst van zijn vader te helpen sterven. En hij is daar ontvankelijk en dankbaar voor. Ik, die hem zelf de laatste twee, drie jaar meermalen heb bezocht, weet uit zijn eigen mond, dat hij de onderrichting van een zekeren kloosterling over het oude Geloof oprecht en ten hoogste waardeert. Hij verklaarde mij, dat hij van die blijkbaar uitmuntende uiteenzettingen ontzaglijk veel geniet.’ - Mijzelf vertelde van Deyssel, dat hij met belangstelling de wekelijkse ‘conferenties over Sint Thomas’ van die kloosterling volgde.

Hij sprak verder over de geschriften, die hij onder handen had, over de bloemlezing ‘Proza’ uit zijn werk, die ‘Oceanus’ in 1942 liet verschijnen, wat hem een bijzonder genoegen was, omdat, naar hij zeide, de uitgever zelf de stukken gekozen had. - Dagelijks werkte hij in de ochtenduren aan zijn ‘Gedenkschriften’, waarvan in 1924 een bundel verscheen. Aanvankelijk had hij gedacht drie en zestig bundels vol te schrijven, vertelde hij mij bij mijn eerste en - in November '51 - bij mijn laatste bezoek. Er gluurde dan een scheutje zelfironie in zijn woorden en in zijn uitdrukking. Indrukwekkend waren de grote vellen beschreven papier, die steeds vóór hem lagen, waaruit hij dan, waar het te pas kwam, publiceerde. Dat alles gaf, evenals zijn persoon, een indruk van voornaamheid en sprak van de grote heer, de gentilhomme, bij wie je op visite was.

De dichter P.C. Boutens noemde hij zijn bijzondere vriend, over hem wilde hij op verzoek van een uitgever een monografie schrijven. Hij vond het jammer, dat zijn ‘verplaatsvermogen’ niet goed genoeg was om Boutens in zijn laatste ziekte (1943) te bezoeken. - Een andere Haagse vriend was Frans Mijnssen, schrijver over toneel en auteur van psychologisch ontledende stukken.

Emile Erens was een van de oudste vrienden, wiens hagiografieën hij met belangstelling las. ‘Ik heb nu juist de levensbeschrijving van den pastoor van Ars geheel gelezen. Deze lectuur heeft mij zeer geïnteresseerd, onder andere omdat het, naar mij voorkomt, een trouwe afspiegeling van uw eigen aard is, in zoverre als het buitengewoon bizondere er op de allereenvoudigste manier in wordt behandeld. Ook van een louter historisch, psychologisch, anthropologisch, niet-religieus standpunt bezien, zijn dergelijke levens belangrijker nog misschien dan die van groote kunstenaars’, schreef hij hem 12 Febr. '44. Twee dagen later volgde een lange brief over kunst en godsdienst, naar aanleiding van Erens' Kluizenaressen. Beide geschriften zijn reflexie en studie overwaard. Hij denkt daarin aan de mystiek, die in de hagiografieën van zijn oude vriend verweven zit en hij verzekert hem, dat in geen ander werk der Nederlandse letterkunde dichter wordt genaderd tot wat hij in zijn eigen leven als het beste is blijven beschouwen. Bij Erens' 85ste verjaardag noemt hij hem dan ook ‘een der eminentste geesten, die thans in ons land leven’.

Met Frans en Emile Erens heeft van Deyssel veel omgegaan en geconverseerd. Op ‘De Kamp’ te Schaesberg heeft hij in zijn jonge jaren gelogeerd,

[p. 196]

hij ging dan mee jagen en op zoek naar champignons, waarvan naar zijn zeggen Frans een goed kenner was. In Vervlogen Jaren heeft Frans sympathiek en met de kundigheid van de echte lettré over hem geschreven. Het Limburgse gedeelte van dit boek vond van Deyssel wel het beste. Hij bewonderde de ‘directe zegging’ van de Erensen, ‘die ik in mijn “Gedenkschriften” niet heb’, voegde hij erbij. Met Frans is van Deyssel intiem van zijn jonge jaren af bevriend geweest.

Steeds zullen mij de uren in herinnering blijven, die ik bij hem mocht doorbrengen. Hij was dan niet alleen maar de litterator, die - zoals velen dachten, zat opgesloten in een ivoren toren. Hij had gaarne vrienden om zich heen om met hen te praten of té schaken. Grappig vond hij het bezoek van een gymnasiast, die, toen hij zich kwam documenteren voor een causerie, die hij voor de academie van zijn school over de grote Tachtiger moest houden, hem argeloos verschillende vragen stelde: of hij gelukkig was, of hij nog aan litteratuur deed, enz. Zeer vriendelijk stond hij de jongeman te woord en hoorde zijn blanke geestdrift voor de fraaie letteren aan, waarin hij een teken van frisheid en jeugdig vuur zag. Want het muffe en duffe verafschuwde hij evenzeer als in de tijd dat hij Holland hoog wilde opstoten in de vaart der volkeren. Geestig plagend wist hij gevat iemand beet te nemen, aanstonds reagerend op een woord. Tot een dame, die kamers betrokken had in de vleugel van een groot huis, grapte hij: ‘Als ik het woord “vleugel” hoor, denk ik aan engelen. U zou dus boven ons kunnen zweven in hoger regionen’. - ‘Ik meen gelezen te hebben, dat U is opgeklommen op de maatschappelijke ladder’, aldus verwelkomde hij een van niets wetend bezoeker: ‘het spijt me dan, dat U niet de plaats bezet van uw naamgenoot’. - ‘Als ik goed begrijp, hoor ik dat mij hulde gegeven wordt’, zei hij als opgetogen tot iemand, die hem iets vertelde, waardoor hij gevleid zou kunnen zijn.

Veel hield hij van zijn kleinkinderen, die om beurten bij hem moesten komen: hij verstond ‘l'art d'être grand-père’.

In het stuk, dat Anton van Duinkerken bij zijn overlijden schreef, glanst een mildheid van oordeel over de ‘hovaardigheid’ van Lodewijk van Deyssel. Deze mildheid kan ik, zeker ten opzichte van de oude Thijm, delen en ik ken oudere vrienden, in wier gesprekken die ruimheid van oordelen doorschitterde. Hem zonder méér een speler met het leven noemen is een gevaarlijk woord gebruiken, dat een diep bewustzijn van verantwoordelijkheid gebiedt in de persoon die het uitspreekt. Bovendien waar is de grens tussen ‘litteratuur’ en leven bij een zo voor ‘impressie’ en ‘sensatie’ gevoelig kunstenaar, wiens indrukken en gevoelens gemakkelijk tot ‘extase’ en daardoor ook tot zelfverheffing kunnen stijgen?

‘Zal ik na den dood van mijn lichaam leven?’ vraagt Frank Rozelaar.

‘Er ligt een tragische mist over zijn heengaan’, schrijft van Duinkerken. Moge de zon der eeuwige schoonheid Gods schijnen door die mist en de onsterfelijkheid in de eeuwige glorie gegeven zijn aan deze mens, die de schoonheid en de glorie zo hevig liefhad.