Roeping. Jaargang 28

[p. 95]

Robert Franquinet
Litteratuur en realiteit in de hedendaagse Kerkelijke Franse Kunst

DE strijd van mensen als J.K. Huysmans (‘En Route’) tegen de verburgerlijking en de ijdelheid in de Kerkelijke kunst, kreeg voornamelijk met Jacques Maritain een kunstphilosofisch accent. Zowel tegen het artistieke sensualisme als tegen een nieuw opkomend sociaal-expressionisme in het Godshuis richtte zich zijn stelling, in zijn beroemd geworden redevoering van 23 Februari 1924, (Journeés d'Art Religieux): ‘De religieuse stijl moet leesbaar zijn... Het is een theologie in figuren. Een onleesbare religieuse kunst, duister en mallarméaans, is iets even onzinnigs als een huis zonder trap of een kathedraal zonder ingang’.

De ontluistering en verweking welke plaats greep na de dertiende eeuw, en welke zich markant doet gevoelen, wanneer wij de Kristus van Vezelay met die van Raphaëls Dispuut vergelijken, zoals Dom Eloi Devaux O.S.B. doet in zijn ‘Agonie de l'Art Sacré’ werd in de twintigste eeuw achterhaald door de omwenteling, welke plaats had in de Kunst in het algemeen. In de Kerk deed zich ook plotseling iets gevoelen van die waardeverwisselingen der vormen en Maritain bepleitte dan ook, zonder reactionaire gevoelens ten opzichte van ‘het nieuwe’, dat het kunstwerk in de Kerk ‘volledig’ wezen moet, d.w.z. geen embryonaal artistiek verschijnsel.

Een merkwaardig dilemma drong zich daarbij aan ons op:

1e. De kunst in de kerk is natuurlijk niet afscheidbaar van de kunst in het algemeen. Er bestaat geen aparte stijl voor de kerkelijke kunst. Zij spreekt de taal van haar tijd. 2e. De kunst in de kerk is volkomen afhankelijk van de theologie, die haar tijdloze begrippen niet aan de mode van de dag onderwerpt!

Alleen een gemeenschap die in haar Godsbesef het tijdelijke en het eeuwige tot klare eenheid brengt, kan een ‘volledig’ cultuurbeeld scheppen.

Misschien moet men Picasso's meesterwerk der destructie de ‘Guernica’ opgenomen hebben in het diepste van zijn geestelijke ontvankelijkheid om het afschuwelijke Realisme daarvan te ervaren. Men zal in dat tijdsdocument de verscheurdheid van onze gemeenschap herkennen, tevens echter de onverstoorbare werking der menselijke scheppingsdrift. Tussen de algemene doodslag en de vernieling van de tiende en de twintigste eeuw bestaat veel gemeen, zegt Daniël Rops ‘L'Eglise aux temps des Barbares’, maar het essentiële verschil schuilt hierin, dat de middeleeuwer van God alle hulp en genezing verwacht en de moderne humanist. met menselijke kennis en kracht rust en vrede veroveren wil. De Angst is er niet minder om.

Tussen deze wereldvrees en het bovennatuurlijk perspectief, stamelt de moderne religieuse kunstenaar. Wie kan hem een verwijt maken van wat het gemeenschappelijk onderbewustzijn als een enorme tijdsziekte aanvreet!?

De kern van het probleem is niet uitsluitend van de 20e eeuw. Zelfs de clunische monniken schiepen uit een monsterlijke zielswereld, met absurde beelden die meer dan een enkele maal de woede van de grote Bernardus opwekten. Men moet Benoit-sur-Loire, Autun, Vezelay, Conques, Souillac en vele anderen aanschouwd hebben om er zich rekenschap van te geven.

In onze tijd hebben de monsters der verbeelding een minder legendarische afkomst (de erfenis van een prae-kristelijk heidendom); zij zijn thans gemechaniseerd; zij hebben een meer materialistisch arsenaal te hunner beschikking om tussen ons en Gods

[p. 96]

Splendor de duisternis der verwarring te scheppen! De Apocalyps is er nog steeds. Toen met de Renaissance de kunst van een kristelijke gemeenschap het previlegie geworden was van een vaak even onbarmhartige als weekzuchtige boven-maatschappij; verloor zij haar volks karakter, haar kracht. Na de middeleeuwen had het mysterieuse meer en meer voor het menselijke plaats gemaakt. De transcendentale God van Augustinus werd zowel aan de wereldse weelde als aan de zuiver menselijke smart uitgeleverd. De abstractie van de zegevierende Kristus, zoals we hem te Vezelay, te Montoire of te Saint Savin nog bewonderen, verloor zijn rechten in het streven naar naturalisme.

Zelfs midden in een tijd van verzoetelijking was het nodig dat Urbanus de achtste op het 25e Concilie van Trente (11 Sept. 1670) verklaarde: ‘Dat het door menselijk lijden gedeformeerde lichaam van Christus onze vroomheid geen geweld mag aandoen’. (Tussen de Kristus van Saint-Nizier te Troyes (15e eeuw) en die van Albert Servaes (20e eeuw) is in dit opzicht weinig verschil).

Tegen dit naturalisme in de Kerkelijke kunst heeft ‘Art Sacré’ onder de eminente leiding van de priesters Régamey en Couturier reeds jaren lang gevochten. Op dit ogenblik verdedigen de ‘Cahiers de la Pierre-qui-vire’ (uitgegeven door de Benedictijnen van de gelijknamige Abdij in de nabijheid van Vezelay) eenzelfde geestelijke primauteit in de kerkelijke kunst. Het doctrinale karakter van hun geschriften brengt in het probleem méér helderheid dan de bezieling van Regamey tot nog toe vermocht te verwezenlijken. De poging immers te Assy, om de grote moderne kunstenaars in het Godshuis te zamen te brengen, liet een essentieel begrip onbemoeid: n.l. dat de Stijl niet het kenmerk is van één of ander begaafd individu, doch wel van een levende, openstaande gemeenschap!

In zijn knap en aangrijpend boek ‘Le Drame de l'Humanisme Athée’ heeft Henri de Lubac S.J. meer dan wie ook in Frankrijk de ontkersteningsgang der moderne maatschappij belicht; maar tussen Nietzsche en Comte herinnert hij ons toch aan een klacht van Jacques Rivière over dit langzame afsterven van het Geestelijk Leven, in een brief aan Paul Claudel, 1907, waarop de grote franse dichter hem antwoordde: ‘De Waarheid heeft niets uit te staan met het getal mensen dat zij overtuigt.

In Frankrijk kan men zich rekenschap geven van de grenzeloze moed en ijver, waarmede een kleine kristelijke elite, voor die herkerstening vecht’.

Vezelay als cultureel hoogtepunt uit de clunische zusterenreeks in de twaalfde eeuw, is ongetwijfeld een betekenisvol aanknopingspunt voor de strijd van onze moderne monniken tegen een artistiek materialisme. In ‘L'Agonie de l'Art Sacré’ brengt Dom. Eloy Devaux O.S.B. in beknopt bestek een geïllustreerd overzicht van het verval in de Kerkelijke Kunst. Zijn betoog is streng en helder. Zijn vergelijkingen steunen op de theologische waardebegrippen.

Vanaf de ‘beleefde Kristus’ van Vezelay, tot de ‘Kristus die onderwerp voor de schilderkunst is’ volgen wij de neergang totdat we met de gecoiffeerde Jezussen van Poussin, Ingres enz. in het boudoir verzeild geraken. Het sensualisme en de picturale ijdelheid, die zelfs van de dis des laatste Avondmaals een luxueus festijn maakt (Veronese enz.) ontaardde in de achttiende eeuw tot een gepoederd, gevoelerig, liefelijk tafereelmaniërisme in de Kerk.

De wijze waarop Dom Devaux dit schetst laat geen twijfel meer. De verwerping van deze a-religieuse kunst, brengt tevens de nieuwe abstracte kunst in de Kerk naar voren. Het moet gezegd, dat ‘Les Cahiers de-la-Pierre-qui-Vire’ dit met meer voorbehoud doen dan ‘Art Sacré’. ‘Wij aanbidden niet de Schoonheid, doch wel de Kristus’ is de ultieme conclusie van een beweging die als motto draagt de vermaning van de Heilige Basilius (365)’. Het is niet in de gelukkige proportie der ledematen, noch in de aangename

[p. 97]

Houtsnede Marianne van der Heijden

[p. 98]

kleur die het lichamelijke aantrekkelijk maakt, maar alleen in een uiterst gezuiverde gedachte, dat we de Schoonheid des Heren herkennen!’ In ‘Deux Notes sur l'Art Abstrait’ raken we de kern van het moderne Kerkelijke Kunstprobleem. Dom Angelico Surchamp O.S.B., heeft zich eveneens als Maritain het begrip ‘leesbaarheid’ gesteld; maar dit zeker niet in de zin van de negentiende eeuw b.v. Hij zoekt een aanknopingspunt bij het non-figuratieve, het decoratieve, dat als een andere wierook, een orgelspel van kleuren voor het altaar des Heren opstijgt. Hij herinnert aan de decoratieve schilderingen op enkele zuilen te Saint-Savin. Het non-figuratieve onderwerpt de menselijke meditatie niet aan de naturalistische voorstelling. Het rekent af met een weelderige voorstellingskunst, waarin de ziel wordt vastgehouden, hetgeen de geest verhindert op te stijgen naar het onzichtbare! Wij denken in dit betoog ongetwijfeld aan Johannes van het Kruis: ‘De ziel keert zich bij een zinnelijke kunst niet tot de naaktheid des Geestes en verkiest het secondaire boven het principiële’. De Abstracte kunst in de kerk reikt veel verder dan een louter picturale bemoeienis, zij keert zich weer af van een al te menselijk naar beneden halen van God. Het is een reprise van wat K.J. Huysmans eens tegen Berlioz en Saint Saëns in de Kerk had aangebracht!

*

Wie de geschriften van deze avant-garde aan de realiteit toetsen wil, kan niet volstaan met een bezoek aan een tentoonstelling van religieuse kunst. Hij wil zich ter plaatse overtuigen van de sacrale functie die het werk van Matisse, Zadkine, Bonnard, Lurçat, Chagall, Leger, Brianchon, Bazaine, Germaine Richier, Albert Gleizes, Rouault, Couturier, Decorchement, Bony, Roche en vele anderen kan uitoefenen.

Want de kerk is geen mausoleum voor eigentijdse beroemdheden, noch een oefenterrein voor experimentele scheppingsdrift.

Op de eerste plaats zal hij ontdekken, dal de hoofdzaak: een sacrale architectonische ruimte in Frankrijk nog zoek is. Verre van een verfoeilijk chauvinisme in de hand te werken, lijkt het mij, dat b.v. de weinig originele bouwkunst van A.N.J. Boosten te Beek-Genhout verkieslijker is dan die van Assy of Audincourt (nochtans twee hoogtepunten van moderne kerkbouw in Frankrijk). Evenmin als de magere keramieken van de ietwat seniel geworden Matisse de kapel van Vence kunnen redden, evenmin brengt het prachtige koortapijt van Lurçat de ruimte te Assy tot grote wijding. Men kan te Assy het architecturaal princiep situeren in de bouwstijl der omgeving, al is steen- en houtwerk van binnen en buiten zwaar geromantiseerd. Het felle, schreeuwerige fronton achter de huisvlijt-zuilen, is door Leger in keramiek uitgevoerd. Men wordt er herinnerd aan de kleurigheid waarmede in de Haute-Savoie de Chalêts zijn opgesierd; men is er dan ook spoedig mee verzoend, al is het zéker geen artistieke openbaring!

Behalve het tapijt ‘De Maagd en de Draak’ van Lurçat, dat iets van een verrukkelijk Zegevieren heeft over de Apocalyptische wereldangsten viel er in de Kerk een kruis te aanschouwen van Germaine Richier (dat nu op verzoek van de bisschop verwijderd is).

Evenals met de kruisweg van A. de Haas te Wahlwiller, stonden we hier voor één van die eerlijke en hypersensibele uitingen, die echter in strijd zijn met de Waardigheid van de Zoon Gods! Hierin schuilt trouwens het a-theologische karakter van vele moderne religieuse expressionisten. Hun Kristus-ultbeelding blijft slechts een bittere smart-ultbeelding, waardoorheen niet straalt de Overwinning op alle Wereldpijnen.

De Verlossing wordt er overschaduwd door de Absurditeit. Voor de Kristen betekent de Kruisweg de overwinning op de Absurditeit.

Hoeveel volkomener lijkt ons de Kruisweg van Edmée Chevallier, in zijn pretentieloze figuratie, welke helaas in een staatsmuseum staat opgeborgen.

Het glas te Assy heeft een belangrijke functie, maar het is zo heterogeen van con-

[p. 99]

structie en expressie, dat het niet eens als transparant wandtapijt aan de ruimte zijn kleurenwierook schenkt.

Couturier en Brianchon begrijpen hun taak, vooral de laatste is een begaafd kunstenaar. De door Bony in glas-en-lood overgebrachte schilderijen van Rouault zijn beslist een irriterende en broeierige mislukking. Bonnard's wandschildering wordt volkomen weggedrukt.

Assy is geen leerschool! De bouwkunstige détails zijn grof en men krijgt de overtuiging dat de toegepaste kunst niet te vinden is, waar zij nodig was, zij blijft nu slechts een onafhankelijk kijkspel.

Men vergete niet, dat het echter in het stijlloze en nog vaak pompeuze Frankrijk als een verfrissing moet worden gezien. (Hoeveel zuiverder is de vernieuwing van bepaalde tijdloze architecturale waarden als b.v. in Gerard Snelder's nieuwste kerk in Z.-Limburg.)

Vanaf het Alpenplateau naar Audincourt in de Elzas, waar een der nieuwste kerken prijkt, is een tocht die aanbevelenswaardig is voor zijn natuurschoonheid en om de 150 m² glas-in-beton van Fernand Leger.

Deze kerk van Audincourt, die het midden houdt tussen een cinemahall en een recreatiezaal is pretentieus en walgelijk van hout en glaswerk voorzien, in een 1922-stijl voor-luchtige-kantoren. Het T.L.-licht rondom het priesterkoor neemt de enige schoonheid weg, die er was overgebleven, het glas-in-beton van Leger. Hier lijkt de toegepaste kunst vér vooruit op de architectuur. Men bewondert deze verrukkelijke kleurcomposities, boven de geribbelde wanden van eikenhout (waaraan slechts kapstokken ontbreken). De abstractie heeft hier een overtuigend karakter in zijn viriele contouren. Maar wat doet deze hevig bewogen passiemeditatie in deze onzalige hall? Zij vindt zelfs geen ruimte om in uit te stralen. Wat heeft dit uit te staan met onze zucht om in het huis Gods, de dingen der wereldse onrust achter ons te laten?

Litteratuur en Werkelijkheid zijn nog ver van elkaar verwijderd in de moderne Franse kerkelijke kunst. Het zijn ons inziens niet de kunstenaars die ontbreken, doch eerder de bouwmeesters, in dit land, waar welhaast elke stad en elk dorp U de puurheid brengt van wat ééns verwezenlijkt werd in tijden, die even duister waren en van angst vervuld als de onze!... ‘Onrustige eeuwen, welke naar het woord van Dom Mazis, nochtans niet altijd het onvruchtbaarst waren voor de werken Gods!’

SURESNES 1951.