Roeping. Jaargang 26

[p. 507]

Luud Stallaert
J.C. Bloem
‘De gelatene’
Levensanalyse van een vers

Het is niet veel wat Bloem ons voor den levensavond belooft.

Ik open 't raam en laat het najaar binnen,
Het onuitsprekelijke, het van weleer
En van altijd. Als ik één ding begeer
Is het: dit tot het laatste te beminnen.

Het is niet genoeg. Als oudere en meer levenservarene zal Bloem aan mij, jongere, stellig ‘een verdwaasd hunkeren naar onvergankelijke beminden’ verwijten. Heeft hij gelijk?

Ik heb wijsbegeerte gestudeerd; maar aan mijn opmerking zie ik zijn wijze hoofd glimlachend ‘Jongeman, het is niet genoeg. Je vindt de wijsheid niet in leerstellige folianten.’ Ongetwijfeld heeft hij gelijk. Ik heb de wijsbegeerte echter niet beoefend door mijn hoofd vol te stampen met vele stelsels. Er is een andere aandrift geweest die me heeft doen grijpen naar de levensstelsels der wijzen. Ik heb er de hete en de serene hartslag in beluisterd van mensen. Misschien heb ik niet anders getracht dan mijn jeugd te vervullen met de wijsheid van hun levensavond. Ik heb willen zien hoe zij het leven gedragen hebben. Ik heb willen doorpeilen hoe zij de pijn hebben opgevangen van het keren der jaren. Ik heb op de spannigen gelet die hun ogen verrieden wanneer zij kwamen te spreken over den dood. Waren zij bitter? Waren zij gelaten? Was hun ouderdom eenzaam? Hebben zij zich teruggetrokken, als in een burcht, in hun trots? Of waren zij verpuurde minnaren? Hebben zij liefde kunnen ontdekken in het leven. Hebben zij tot in hun hoge ouderdom mild kunnen zijn en beminnen?

Heb ik het recht niet, als wijsgeer, om het vers van een dichter tot in zijn verborgenheden na te gaan? Ik heb bij de wijsgeren op meer gelet dan op het glas-klare geluid van hun sillogismen. En bij de dichters heb ik meer gezocht dan de be-

[p. 508]

tovering te ondergaan der zoet-vloeiende stroom van hun woorden. Bloem zelf zegt in zijn naschrift, dat zijn gedichten de uiting zijn van zijn levenshouding.

Over de levenshouding, zoals zij aanwezig is in dit vers, wil ik spreken.

Ik open 't raam en laat het najaar binnen,
Het onuitsprekelijke, het van weleer
En van altijd. Als ik één ding begeer
Is het: dit tot het laatste te beminnen.

Voelt u iets in u opengaan van een bewondering voor het mysterie van de natuur en van het leven? Want deze liefde is schoon en puur; deze kleine liefde om de verborgen grootheid in de schoonheid der natuur. Ik noemde deze liefde klein, niet slechts omdat ík haar aldus aanzie. Zij blijkt onmachtig de diepere honger van ons leven te verzadigen. Zó ziet ook Bloem het:

Er was in 't leven niet heel veel te winnen.

Want dít is de reactie op de hoop die hij uitspreekt om de natuur tot het laatste te beminnen. Maar hij heeft méér verlangd van het leven, zoals ook ik grotere verwachtingen koester. Koester ik tevergeefs? Zal ook ik met mijn verwachtingen moeten afrekenen. Zal ook ik eenmaal zeggen:

Het deert mij niet meer.

Maar de belijdenis zelf van deze onaandoenlijkheid openbaart de diepere teleurstelling. Deze teleurstelling is reëel. Ze is onoverwonnen. Zie hoe dit: ‘het deert mij niet meer’, kort en vlijmend is als de messnede van een chirurg. Het is geen overwinning, het is een blijvend verweer. En dan komt de motivering:

Heen is elk verweer
als men zich op het wereldoude zeer
van de milliarden voor ons gaat bezinnen.

Het is waar. Wanneer men zich uitsluitend gaat bezinnen op de milliarden voor ons, dan zijn wij reeds de prooi van het monster dat hen vernietigd heeft. Daarom moet onze levensdrift zich verweren. Daarom moeten wij steun vinden in een waarde die positief is. De liefde is zulk een waarde, en de

[p. 509]

schoonheid der natuur. Maar strekt deze waarde zich mogelijk verder uit, heeft zij dieper verborgenheden dan de schoonheid der natuur? Was er in het leven misschien nog meer te winnen? Is de natuur slechts een allereerst wankel steunpunt, een laatste fort van verdediging tegen de radicale en vernietigende weerloosheid? Onze hunkeringen zijn reëel, als hunkeringen. Het afgerekend hebben is niet meer dan een vergeefse poging om voor hun klagen onze oren te sluiten. Waren zij werkelijk overwonnen, zozeer dat in hen geen gevaar meer school, dan zou deze zang een hymne geworden zijn van bevrijding. Ze is dit niet. Ook Bloem, evenals de talloze anderen, wijsgeren en dichters, is de diepe aandrift van zijn verlangen niet vergeten. En hij rakelt hem op:

Jeugd is onrustig zijn en een verdwaasd
Hunkren naar onvergankelijke beminden,

Hij neemt stelling tegen de hunkeringen van zijn jeugd. Maar dit houdt in dat hij hen ziet, nog steeds ziet, als werkelijkheden tegenover hem. Slechts slingert hij zijn vonnis over hen uit: ‘verdwaasd’. En thans volgt geen motivering. Slechts een belijdenis:

En eenzaamheid is dan gemis en pijn.

Is dit gemis nú over, is deze pijn nû voorbij?

Dat is voorbij, zoals het leven haast.

O dit ‘haast’, deze felle vlam van pijn waarin alle levenssmart lichtend wordt saamgevat. Haast is alle verweer zinloos geworden. Haast hoor ik bij de milliarden vóór ons. Is dit. Bloem, ook het lot van mijn leven? Is dit de triomphloze ondergang van alle bestaan? Is er geen uitkomst dan deze:

Maar in alleen zijn is nu rust te vinden,
En dan: 't had zoveel erger kunnen zijn.

Maar deze rust is niet méér dan die, door het open raam, het najaar inlaat. Deze rust is niet méér dan het ononderbroken pijnlijke besef, dat het zoveel erger had kunnen zijn. Maar dan is het ook niet waar, dat het niet deert. Dan is het waar, dat het hunkeren naar onvergankelijke beminden nog even reëel, zij het ook onderdrukt, aanwezig is.

[p. 510]

Dit vers is schoon, omdat het een waarachtige belijdenis is van een levensstrijd en de uitdrukking van een levenshouding die - laat het zo zijn - voor definitief gehouden wordt.

- Welke prozaïst kan in zo kort bestek zo veel zeggen -. Dit vers is schoon, omdat de dichter zich niet in wanen verliest. Hij heeft dié zuiverheid van instelling behouden die de werkelijke tegenstellingen van het leven ziet. Daarom bevat zijn gedicht, hoe embrionaal ook, de richtlijnen voor een werkelijke vrede. Want de antithese van het leven zet hij uiteen als de keuze tussen liefde en ondergang.

Het najaar fungeert hier als het voorwerp van zijn liefde. Onze liefde legt getuigenis van zichzelf af door haar bereidheid het raam te openen, zodat het beminde voorwerp bezit van ons kan nemen. Hier geen verweer. Slechts overgave. En in deze overgave zelf is de rust te vinden van een zekere vrede.

Tegenover de overgave van deze liefde, die bestaansbevestiging is en tot op zekere hoogte bestaansverwezenlijking, staat het verweer. Ook het verweer is nog bestaans bevestigend, maar het is de laatste, het is er de negatieve vorm van, want het ziet niet uit op de positieve waardebeaming, de waardebevestiging die reeds een eerste nog wankele vorm van liefdes-vereniging is, maar zijn venster is geopend op het donkere visioen van de milliarden vóór ons die in duisternis zijn ten onder gegaan. Het verweer is de doelbewuste poging om ons venster te sluiten, om ons weg te houden uit de draaikolk van vernietiging die ons onweerstaanbaar gaat aanzuigen. Wie door dit venster tuurt in de diepte van de vernietiging zal duizelig worden en omlaag tuimelen.

Zo ligt de antithese. Zij bestaat zo goed voor den dichter als voor den wijsgerige. Ze is de tegenstelling tussen goed en kwaad, tussen levens-ontkenning en de verenigende bevestiging met alle waarden die ons worden geboden.

Slechts stelt zich de vraag, en daarmee dreigt deze analyse uit te groeien tot een wijsgerige verhandeling, of onze liefde zich beperken moet tot de schoonheid van de natuur. Komt reeds uit het zien van de antithese niet, als een gebod,

[p. 511]

de klaarheid te voorschijn om alle levenswaarden te gaan onderzoeken naar hun positieve inhoud. Zal niet gaan blijken, dat we niet slechts de natuur vermogen lief te hebben maar ook de mens, mits we slechts bereid zijn ook op hem ons venster te openen. Mits wij ook hem slechts met onze liefde willen tegentreden. Wordt heel de problematiek van de vrede en van het geluk niet teruggebracht tot de liefde die we in onszelf hebben aan te kweken. Ongetwijfeld, het voert tot harde consequenties want de wijsbegeerte van de liefde kent niet het principe van het verstand of van de koophandel dat in een compromis tussen tegengestelde krachten een bevredigende verzoening ziet. De liefde verlangt een universele bereidheid tot universele overgave en vereniging. Betekent dit dat zij ook bereid zal zijn om zich te verenigen met de duizeling van de vernietiging en omlaag te storten? Ongetwijfeld: ‘neen’. Tenzij, in deze supreme liefdes-act waarin de mens ontdekken gaat - na eerst vele andere dingen en ook zichzelf te hebben liefgekregen -, dat hij een schepsel is en dat hij bijgevolg een Schepper heeft. Want in zijn liefde eerst gaat de mens verstaan dat er geen princiepe van creatieviteit is, dan alleen liefde. Maar onze liefde eist een persoon die haar heeft voortgebracht, zij eist dit niet als een fata morgana van haar verlangen, want onze liefde zelf is een realiteit.

Welnu, indien onze liefde deze hoogste realiteit ontdekken gaat waaruit zij zelf in een daad van ondoorgrondelijke liefdesvrudhtbaarheid is voortgebracht, ja inderdaad dan zal zij zich ook in bereidheid openen om neer te storten in deze afgrond. Deze val is een universele vernietiging, als men wil, want het schepsel doet in de liefdes-erkenning van zijn Schepper op universele wijze afstand van alle eigen verlangens. Deze afstand wordt ondervonden en doorleden als een totale vernietiging. Maar ook deze strijd wordt gestreden op het rhythme van de (nu goddelijke) liefde die waarneembaar in ons werkzaam is. En ons gevecht is niet méér dan een opruimen gestaag aan van de eigen beperkte visies en strevingen om plaats te maken voor het ongelimiteerde en rechtmatige verlangen van den Schepper in ons. In Hem wordt alles

[p. 512]

opnieuw gewaardeerd en geen enkele realiteit is er - en dit wordt de vrede na onze val - die niet beminnenswaard wordt bevonden. Want met Zijn ogen, d.w.z. met de vruchtbaarheid van Zijn liefde gaan we stilaan de natuur en de strijd der mensen en onszelf beminnen. En geen verweer blijft er over dan om alles buiten te houden wat Hijzelf niet is, maar ook deze strijd komt gelijdelijk aan te liggen in de veiligheid van Zijn handen.