Roeping. Jaargang 26

[p. 495]

R.J. Valkhoff
Maria in een burlesk ridderepos

Een der merkwaardigste werken uit de Italiaanse Renaissance is het vrolijke heldendicht van den veelomstreden Luigi Pulci, dat hij in 1470 in 23 zangen beeindigde, maar dan, na hevige aanklachten van ketterij aanvulde met nog vijf zangen tot de zogenaamde Uitgebreide Morgante. Terloops zij opgemerkt, dat de privaat docent aan de Amsterdamse Universiteit Dr. E. Morpurgo zijn openbare les bij de aanvaarding van het lectoraat aan de Universiteit van Groningen wijdde aan de figuur van den theologiserenden duivel Astarotte, die Pulci in zijn toegevoegde zangen in de Morgante laat optreden.

Pulci, die behoorde tot de schare kunstenaars aan het hof van Florence's ongekroonden koning, den milddadigen Lorenzo de' Medici, schreef zijn volumineus ridderepos (een der 28 zangen bevat zelfs 332 achtregelige verzen) in opracht van Lorenzo's moeder, Lucrezia Tornabuoni, die zelf dichtte. De uit Frankrijk stammende ridderromans waren in verval geraakt. Pulci blies ze nieuw leven in en werd zo de voorloper van de allergrootsten, Boiardo (‘De verliefde Roeland’) en Ariosto (‘De razende Roeland’).

Het is ondoenlijk, in kort bestek de overrijke, fantastische inhoud van het heldendicht weer te geven. Om iets aan te duiden diene het volgende: Karel de Grote's paladijn Roeland heeft zijn vorst verlaten, daar deze gehoor schonk aan den verrader Gano (Ganeloen) en op zijn omzwervingen - waarvan andere paladijnen hem trachten te weerhouden - beleeft hij ontelbare avonturen. Zo ontmoet hij drie reuzen. Twee doodt hij, doch de derde, de goedige, oersterke reus Morgante wordt door hem bekeerd en volgt hem dan als trouwe schildknaap. Een tweede reus sluit zich bij Morgante aan, en deze wonderlijke figuur Margutte, die met het eigenlijke verhaal niets te maken heeft, is een sluwe boef, zijn tegenpool, wiens doodzonden alleen al het respectabel getal 77 overschrijden. En in het laatste, toegevoegde gedeelte, ver-

[p. 496]

schijnt, zoals reeds gezegd, de duivel Astarotte, die o.a. een merkwaardig gesprek met een der andere paladijnen, met Reinoud, houdt, waarin hij) dezen verklaart dat de aarde rond is, en als het ware de ontdekking van Amerika door Columbus (tien jaren later) voorspelt. Pulci moet van Columbus' plannen op de hoogte geweest zijn door zijn vermaarden tijdgenoot, den geleerden Paolo Toscanelli. Het burleske van het epos spreekt vooral uit de vreemdsoortige, onverwachte dood der beide reuzen. Wanneer Morgante Margutte's laarzen verstopt heeft, trekt een aap deze aan en dit geeft Margotte bij zijn ontwaken zulk een lachbui, dat hij er letterlijk van barst. En Morgante, de sterke, waadt na een schipbreuk naar het strand en vindt dan de dood ten gevolge van de beet van een... krab. Het fantastische verhaal eindigt met de uit het Chanson de Roland overbekende Slag bij Roncevaux, waar Roeland en andere helden sneuvelen; gevolgd door de verschrikkelijke wraak van Koning Karel op den verrader Gano.

Aan Pulci werd verweten bespotting van de godsdienst en om zich te bevrijden van die aanklacht van ketterij schreef hij - overigens tevergeefs - een ‘Bekentenis’, waarin hij het Katholieke Geloof verdedigde. Bovendien voegde hij aan de 23 zangen het vijftal toe, waarin hij den duivel over theologische onderwerpen liet redeneren en Lucifer's opstandigheid veroordelen.

Pulci is te zien in het licht van zijn tijd, de Renaissance, godsdienstig en ongodsdienstig. Maar zijn godsdienstigheid is aanstonds te bewijzen door de voorname plaats, die hij in zijn Morgante gaf aan God en Heiligen, welke hij in elk der 28 zangen aanriep, voor hij zijn geschiedenis van avonturen verder verhaalde. Bovendien moeten wij niet vergeten, dat hij het heldendicht schreef op verzoek van de zeer vrome Lucrezia Tornabuoni, die hij in het laatste couplet van zijn sluitzang in Maria's gunst aanbeval. En welk een bizondere plaats geeft hij aan Maria. Haar roept hij in een tiental zangen aan. Reeds aanstonds in de eerste zang, waar het tweede achtregelige vers luidt: ‘En gij, Maagd, dochter en moeder en bruid van dien Heer, die U de sleutel gaf van hemel en

[p. 497]

hel en van alle ding op de dag, toen Gabriël Wees gegroet tot U zei, helpt nu, daar gij vol liefde over Uw dienstknechten denkt, genadig mijn verzen met welluidende rijmen en aangename, zoete stijl en verlicht mijn geest tot het einde’.

Andere zangen weer begint hij met een bede om Maria's hulp en als in de Litanie is hij onuitputtelijk in aanroepingen; hij noemt haar: ‘Reine duif vol nederigheid. Heilige Maagd, Moeder van Jezus, Moeder van alle ellendige stervelingen, Gelukkige ziel vol van genade, trouwe duif, bron van Liefde, Bron van genade. Moeder der zondaren, onze Bemiddelaarster...’ Zo gaat hij voort, steeds met een gebed: ‘Heilige Maagd, vol van iedere goedheid. Moeder van Hem voor wien men hosanna zingt, reine Maagd, serene Maagd, geef mij van Uw dagelijks manna; leid mij aan Uw hand tot het einde van dit verhaal...’ Welk een variatie weet onze dichter ook hierin te bieden, want elders weer klinkt het: ‘O glorievolle dochter van David, die ieder halfrond verlicht en de hemel tot iets schoons maakt, door wie zoveel bedroefde zielen gered werden van de dag, toen Gabriël “Ave” tegen U sprak tot dat hier onze gebeurtenissen geschilderd worden met Uw kleur, Uw kunst en Uw penseel; met Uw gunst zijn wij de helft van ons werk voorbij; laat nu mijn geest niet in schaduw en duisternis’. En nogmaals lezen wij zijn smeekbede om bijstand: ‘Maagd vóór de geboorte en nu en altijd; reine Maagd, Heilige Maagd die Uw Zoon in de hemel beschouwt, waardige Maagd, gewijde Maagd, Maagd die alles leidt en bestuurt, Maagd - onze Voorspreekster bij Jezus, Maagd vol van genade en glorie, eeuwige Maagd, help mij bij mijn verhaal’.

Zang XXI begint hij met een: ‘Dat God U behoede, o Maria vol van genade; Uw Heer moge in eeuwigheid met U zijn, o gezegende, o heilige, o Vrouwe van Nazareth, onder alle vrouwen gij, Maria, zonder wie mijn bootje stranden moet (als gij onze verbeeldingskracht niet helpt) dat gij tot nu toe zo snel gemaakt hebt; laat mij niet in de steek, nu ik reeds de uitmonding (het einde) zie’; om zijn heldendicht te beeindigen met de reeds genoemde sluitzang: ‘Salve Regina, glorievolle moeder, leven en hoop, zo vriendelijk en lief;

[p. 498]

U roepen wij toe - door de schuld van de oude moeder (Eva) wenend en zuchtend in dit zo tranenrijk dal - “Wees gegroet”; maar gij, die voor ons de sleutel draait, ach, wend uw liefdevolle ogen naar ons in onze ballingschap en toon ons, zoete Maria, Uw zoon. Maak mij waardig, indien mijn bede rechtvaardig is en dit verdient, dat ik U kan lofprijzen, gewijde Maagd; schenk mij uw gunst en gerede kracht en vernuft tegen Uw vijanden, o voorspreekster van ons; en nu gij mijn boot in de haven hebt geleid, dank ik U, Heilige Maagd. Met Uw gunst begon ik het verhaal, met Uw gunst zult gij mij tenslotte roem schenken...’ Waarlijk, een dichter, die zo tot Maria zingen kon, is niet ongodsdienstig te noemen!