Roeping. Jaargang 26

[p. 409]

Luud Stallaert
Marsman
Ontmoeting in het donker.

Zozeer heeft Marsman de klaarheid van de dood altijd gezien - en het is zijn grootheid -, dat zij de boei wordt die zijn extasen breidelt en zijn angsten verdiept.

Zij vangt echter aan met zijn grootheid uit te maken, want hij doorziet tijd en ruimte.

‘Eeuwen wentelden hun volheid samen:
zijn fundament’.

Daarom is hij een verhevene. Daarom drinkt hij ‘uit ontzaggelijke schalen van lucht en aarde.’ Het is zijn gewettigde vreugde. Deze grootheid van zien is het die hem tot heerser kroont.

‘hij stond,
atoom en kosmos beide,
en heersend was in ertsen greep
over den werveldans der elementen
d' ivoren glimlach van den stillen knaap.’

De bezitname van het rijk, dat ons krachtens de grootheid van ons wezen toekomt doet ons ontbloeien in vreugde. En wijd als de gevonden vrijheid is de zijne:

‘als gij den avond om uw schouders plooit,
figuur, gekerfd uit nachtelijk ivoor,
den droom der wimpers langs de luchten spant
en scheemrend schrijdt

blauwen uw oogen bloei
en slaan de velden witten geur en wijn,
die uw omdroomde schreden kostbaar siert;
en firmamenten ruischen sterrenbloessems,
die uwer handen tasten scheemrend dauwt.’

In de rechtmatigheid echter van de ontplooiing van zijn heerschappij heeft hij een fout gemaakt. Want wel heeft hij de tijden gepeild, wel is hij afgedaald tot de geringheid van het atoom en weet hij de Kosmos zich omgeslagen als een mantel, maar zijn onderzoekingstocht heeft hij niet voortge-

[p. 410]

zet tot de onbevangen en totale ontdekking van zichzelf. Hij heeft een grens getrokken.

‘haren sloegen hun vlag langs den hemel:
bepantsering;
scherp was zijn lijf, geel en vermetel,
dat dansen ging.’

‘hij tartte nacht
en vlocht het ruige duister samen met zijn haren
tot veilige vacht.’

Hij weet dat hij een grens stelt, want hij pantsert zich. Hij omhult zich met een veilig gewaande vacht. Maar in de ompantsering zelf verhardt zich zijn blijdschap tot de harde vreugde van den despoot. Hij heeft zich teruggetrokken binnen de wallen van zijn fortificatie en hij zal de ontberingen van het beleg, dat hij zelf gewild heeft, moeten ondergaan.

De eerste van deze ontberingen is de opgeslotenheid. Hij heeft zijn psychisch beleven ingeregen binnen zichzelf. Zó zal hij de wereld zien, want zoals wij zelf zijn, zo schouwen wij de schepping. Het wordt zijn eerste noodkreet:

‘maar de nacht stort ruglings in de nacht

en uw mond is inzichzelf besloten
en uw bloed is door uw bloed omringd.’

Een tweede gevolg van zijn ompantsering, een gevolg van zijn heersers-wil is zijn verachting. ‘Terzij de horde’. Het is maar een neven-gevolg. Het is eigenlijk zo belangrijk niet. Het is alleen maar kwetsend, voor de anderen. Belangrijker voor hemzelf, omdat het zijn bloei verschroeit, omdat het zijn extasen vervluchtigt, is de angst. De angst die voortspruit uit het zich belegerd weten, zij is een knagend besef overwonnen te kunnen worden door een vijand dien hij niet kent, dien hij niet kennen kan, omdat hij zich ompantserd heeft.

‘De nooit aflatende angst
dat de dood het einde niet is.’

De dood staat buiten zijn omwalling. Het is de vijand, dien hij dezelfde hardheid moet toeschrijven als waarmee hij zichzelf gewapend heeft. Hij kent de dood, maar hij heeft hem niet onderzocht, hij heeft zich tegenover hem gesteld. Daarmee is de dood een vijand geworden. Maar verder dan

[p. 411]

als vijand kent hij hem niet. Ja toch, als de mogelijkheid van een voortbestaan na den dood. En dan, en impliciet, dat zijn zelfverheffing niet strookt met dit voortbestaan. Dat het een andere houding van hem zou verlangen.

En er is nog meer dan de angst. Er is de afgrendeling van het verlangen.

‘Er is geen schoot waarin ik duizelend
verzinken kan’.

In de engheid van zijn opsluiting kan hij de bevrijding der ont-grenzing niet ondergaan. En al zijn verlangens verschrompelen tot de negatieve belijdenis van niet mateloos te kunnen zijn, hoewel heel het hart er naar hunkert. En hij wordt moe. Hij wordt moe onder de bezwarende ballast van de angst en de uitzichtloosheid voor de verwezenlijking van zijn verlangens.

En als de dood, zoals hij het wil, wél het einde is? Als de dood wel het einde is dan is de wereld natuur-noodzakelijk: niets.

‘Weerloos en kwijnend
is de veege rank
ontsproten aan den eindelozen muur
van loodzwart duister tussen niets en niets’.

Dan zijn ook wij niet méér dan vege ranken. We zijn niet meer dan een droom.

Maar binnen dezen droom zijn we vrij, zijn we heersers.

Het zou zo zijn wellicht, indien..., indien we ons konden bevrijden van de angst. Maar ook de angst is een realiteit. Hij is zozeer realiteit, dat hij ons beklemt binnen de grenzen die wij met onze vrije wil gekozen hebben. En onze ompantsering wordt een knellende beklemming en onze fortificatie een duisternis. Geen bloem bloeit in onbelemmerde pracht op deze wallen, want dra wordt het rijzen van haar stengel stukgeschoten door den vijand. Maar de vijand die ons fort omsingeld houdt van buiten, de dood, is aanwezig tot in de verborgenste kamer van den heerser, als angst.

‘Geef mij een mes.
ik wil deze zwarte zieke plek
uit mijn lichaam wegsnijden’.

[p. 412]

En meer ellenden nog spruiten voort uit het ompantserd verlangen om te heersen. Want met de nietig verklaring van de wereld en van de dood vernietigen wij ons zelf.

‘Gij hebt uzelf zeer lief,
en zo zeer houdt uw beeldnis u geboeid
dat zij den adem aan uw mond ontrooft’.

Wij kunnen niet ontkennen, en Marsman kan het niet, dat wij de bronnen van ons bestaan niet voeden uit ons zelf. En hij belijdt het in de vorm van de ontkenning, hij belijdt het in de bekentenis van niet mateloos te kunnen zijn:

‘Laat mij in uwer haren mantel slapen
en leg uw donker om mijn wilde hart,...
want ik ben moe’.

‘Nu zijn wij bijna vergaan
- is dat licht daar het paradijs?
nu zijn wij bijna vergaan
- is dan alles voorgoed voorbij?’

In het bijzonder wilde ik één gedicht behandelen. ‘Ontmoeting in het donker’. Om er de grootheid van te verstaan was het nodig de atmospheer van Marsman's poëzie aan te geven. Want als hij in dit gedicht zegt:

‘vaag, geheimzinnig en grootsch
gaat de avond over in nacht’,

dan is deze decor-schildering tevens de praegnante uitdrukking voor heel het kosmische decor van zijn leven. Het is de evocatie van de absolute avond en de uiteindelijke nacht. Daarom ook is het waar, dat

‘alle grens en gloed wordt gedoofd
en het donker regent als asch’.

De ervaring die Marsman in dit gedicht gaat neerschrijven is belangrijk, zoals al zijn poëzie dat is, maar als basis voor uitlegging is zij gemakkelijker, omdat de gevoelsnuanceringen die nu eenmaal voor een bevattelijke verklaring moeilijk toegankelijk zijn, nog scherper dan elders, in dit gedicht met een verstandelijke klaarheid samengaan.

‘en ik, dien de roepstem des doods
heeft bezworen als nimmer voorheen
van mij zei ven afstand te doen’,

[p. 413]

Marsman belijdt hier, dat die roepstem strijdig is met zijn bepantsering, met de beslotenheid van zijn leven binnen zichzelf. Vanuit zijn eigen heersers-atmospheer noemt hij die stem ‘bezwerend’. We vertolken immers alles wat we ontmoeten in het jargon van ons eigen leven. Hij vertolkt hier een zeer waarachtige en diepe ervaring. Een ervaring waarvan hij zich bewust is als komende van verder dan zijn eigen wezen. Dit komt daardoor tot uiting, dat hij zich moet ontdoen van zijn eigen poëtisch jargon om haar uit te drukken. Dit gebeurt maar heel moeizaam. Hij weet, dat hij zijn ervaring niet uitgedrukt heeft door te zeggen, dat de roepstem des doods ‘bezwerend’ was. Want niet als van gelijke tot gelijke heeft deze stem gesproken, hij heeft den heerser niet met het geweld van den heerser tegengeklonken. Maar Marsman denkt in bepantseringen en zwaarden, hij moet zich immers verweren. Vandaar dat hij zijn zegging herneemt, en negatief herneemt, door uit te drukken, dat deze ervaring niet was zoals hij haar eigenlijk verwachtte:

‘en ik, wien de engel verscheen
zonder blinkende rusting of zwaard
zwart en stil aan het eind van de laan’.

hij vindt, dat hij zich hiermee genoeg van zchzelf ontdaan heeft. En hij begint zijn verhaal.

‘ik prevelde: waar moet ik heen?’

We zijn van Marsman niet gewend, dat hij prevelt. Hij toont er te dieper de waarachtigheid van zijn ondervinding door. Deze ontmoeting heeft hem verbijsterd. Maar niet door wapengeweld. Is er dan iets nog méér ontwapenend dan macht? Hij deelt het ons nog niet mee. Slechts wordt de toon van deze strofen steeds meer ingetogen.

‘en hij zeide: naar waar ge vandaan

zijt gekomen, en waarom waagt gij het niet?
waarom laat gij mij telkens hier staan
en doet luid en als of ge niet ziet
dat wij eindelijk saam moeten gaan?’

Hij hoort zich onderwijzen. Maar hij wordt niet onderwezen

[p. 414]

op een laatdunkende manier. Zelfs heeft de toon waarmee dit antwoord inzet nog iets van Marsman's eigen hardheid. Een hardheid die verdwijnt, die verdwijnen moet, omdat de ander een liefdevolle uitnodiging tot hem richt. Geen verwijt om de vergeefsheid van het wachten. Enkel zachtheid, ofschoon Marsman den engel toch klaar heeft gezien en ziet en liet wachten.

‘- omdat ik u haat en vrees’.

Maar waarin is deze haat geworteld, tenzij in de eigen doelbewuste ompantsering? En vanwaar de vrees, tenzij uit de bewuste disharmonie met het leven, dat voortduurt na den dood? Vanwaar de pijn van de vrees en de haat, tenzij uit de onharmonieuse bekrompenheid van zijn eigen hoogmoed? Of is hij het soms niet die een belachelijk figuur slaat tegenover dezen engel die ongewapend tot hem komt.

‘- maar gij haat en vreest ook het leven’.

Oftewel, gij zult de oorzaak van uw haat en uw vrees in uzelf te zoeken hebben. Maar Marsman komt ten aanzien van een terugblik in zichzelf niet verder dan tot de erkenning:

‘Zoo is het altoos geweest,
ik ben bang voor de dood en bemin niet het leven’.

Tot de belijdenis zelfs maar van de mogelijkheid van een fout die door hem is gemaakt komt hij niet. Laat staan tot de deemoedige en verlossende bekentenis, dat zijn leven, en zijn geest, en zijn grootheid van visie, een gave zijn, aan hem gedaan, met als vanzelfsprekende wederkerigheid dat hij Hem liefheeft van wien hij ontving.

En toch spreekt hij zich eenmaal nog klaarder uit over de wijze waarop de engel hem tegen gegaan is.

‘hij ging en ik hoor nóg het lied
als een vogel die fluit in een wolk’

Het moge waar zijn dat de engel hem onderwezen heeft, maar hij heeft hem onderwezen, hij heeft hem uitgenodigd, op de vervoerende wijze van een lied die een warmte is om zijn hart. En Marsman, die vele liederen gehoord heeft, legt

[p. 415]

getuigenis af van de schoonheid van dit lied, want: nóg hoort hij het.

‘maar ik weiger, ik ga nog niet’.

Waarom? Van iemand wiens leven een jacht is naar een sublieme zang, waarom de waanzinnige dwaasheid van de weigering? Waarom zich niet vol te laten stromen van een zang die wijder is dan de dood?

En dan, na opnieuw zijn fort te hebben gesloten, herneemt zich Marsman als heerser, maar een door angst beklemd heerser.

‘O vlerk in mijn rug, o dolk’.