Roeping. Jaargang 26

[p. 102]

Bernard Verhoeven
De Vestaalse onzer letteren

Ieder mens heeft de kiem in zich voor een legende; misschien is dat wel het meest reële aan hem. Iedere geschiedenis is een persoonlijke geschiedenis, een legende-vorming, die uit de zogenaamde werkelijkheid een kern van impondarabilia samenstelt. Dit is het beheersende beeld, het blijvende, het wezenlijke, hoe onwerkelijk, hoe legendarisch het moge schijnen.

Marie Koenen is zulk een legende. Ze heeft zichzelf gehandhaafd, ze is zich trouw gebleven tot in haar gezegende vitale ouderdom, trouw aan de legende, waaruit zij schiep en aan de legende, die zij schiep. Of liever aan die, welke wij, haar lezers, rond haar schiepen. Maar ten slotte is zij verantwoordelijk voor de aanleiding!

Marie Koenen is voor een belangrijk deel alleen-bezit van het katholieke volk, de voornaamste van den huize, de katholieke schrijfster bij uitnemendheid. Zij is de eerste, wier klassieke betekenis rechtmatig wordt beklemtoond door de uitgave van haar volledige werken. Hoe komt het, dat zij in haar reputatie en invloedssfeer zo sterk verkleefd is aan het eigen erf? Is zij dan uitsluitend de romancière voor de katholieke huiskamer? Zij is het wel, en het strekt haar niet tot schande, maar dit is niet de wezenlijke reden voor dit verworteld-zijn in eigen kring. De aristocratie van haar kunst waarborgt nog iets anders dan huiselijke leesstof. Ze sprak niet het dialect van de huiselijke kring, ze was te weids van verbeelding om een wereld op te offeren voor een huiskamer, maar wel had haar droom die ingetogenheid van toon en sfeer, die het katholieke levensgevoel op zijn zuiverst uitdrukt.

Ik denk aan de tijd, toen ‘Van Onzen Tijd’ in het debuut van Marie Koenen het beste bracht waartoe de katholieke vertelkunst dier dagen in staat was en toen de ‘Beiaard’ in aflevering op aflevering het rijpend meesterschap van zijn huis-romancière openbaarde. ‘Het Hofke’ verscheen, als in-

[p. 103]

getogen over de drempel der bewustwording, vol van die jonkvrouwelijke charme en dat virginale levensgevoel, die in feite het werk van Marie Koenen nimmer verlaten hebben. Later dat meesterwerk van een bredere, moederlijker vrouwelijkheid, waar de ruimte van Limburgs land en volk in meeruist als een kerkruimte in een orgelklank: ‘De Moeder’. Nog later de romantiek van ‘De Wilde Jager’ en de trilogie ‘Het Koninkje’, waarin de romantische trek zich harmonisch verbond met de schrijfster der Limburgse verhalen tot een evocatie van het Karolingisch verleden. Hoe moeilijk is het afstand te nemen ten opzichte van jeugdherinneringen, die met de koortsen der schoonheidsontroering zijn verbonden. Men viert een bepaalde periode van zijn leven bloedbroederschap met de schoonheid; later komt het critisch bewustzijn de misschien teugelloze bewonderingen herzien. Het is vaak beter stille dingen stil te laten, dan de rekening achteraf te vereffenen met verliesposten. Weten we wel zo zeker, dat de legenden niet waarachtig zijn? Terugdenkend aan al deze herinneringen aan het werk van Marie Koenen - en al die tijdschriftvervolgen van haar romans, terzijde gelegd voor de feestelijke uren van het leven - zie ik geen beelden in hoofdzaak, maar sferen, kleuren, tonen. De figuren bewegen zich als gedempt in een ijl waas, dat de geluiden zachter en alles inniger maakt. In de vage herinnering dwaal ik door de eindeloze verbeeldingsgalerijen van ‘Het Koninkje’ als door zalen met gobelins en kaarslicht, de schemering van een magische voortijd. Intimiteit, trefzuiverheid van toon, geestelijke sfeerverzorging kenmerken, dunkt mij, haar werk. Ze woont binnen in haar verbeelding en verzorgt er met gastvrouwelijke charme het interieur. Men zou dit de mystiek der fantasie kunnen noemen, en de mystiek staat de schrijfster zeer na: ze is het allerheiligste der huiselijkheid. In haar beste lyrische verzen is er dat geheim der verzwegenheid, dat de stilten tussen de woorden eerbiedigt en benut.

Toen Marie Koenen eens een vertaling had gemaakt van vertellingen van Gustave Flaubert en bij een uitgever zou laten verschijnen, weigerde zij een passage, die stuitend was voor haar gevoel, letterlijk te vertalen en liet op dit onopge-

[p. 104]

lost incident de verschijning afspringen. Ik geloof niet, dat een romancière als Sigrid Undset iets dergelijks zou gebeurd zijn. Het verschil pleit niet voor of tegen de een of ander, het karakteriseert alleen. Het zou voor beiden de onhandelbare trouw aan een beginsel kunnen zijn: trouw aan een droom, die werkelijkheid begeert te zijn, of trouw aan een werkelijkheid, die zich bewust is een droom te zijn, een verhullende, een barmhartige droom. Ik denk niet, dat Marie Koenen in haar omvangrijk levenswerk één regel heeft geschreven, die een maagdelijke ziel in beroering zou kunnen brengen. Paul Brand heeft, naar ik meen, zijn ‘Witte Bibliotheek’ geopend met ‘Het Hofke’; in elk geval geldt voor Marie Koenen in totaal generaal het woord van Leopold: ‘En dit is wit op wit, en wit op wit.’ De werkelijkheid van het leven verliest haar zin niet, wanneer zij door een schrijfster levenslang wordt gezien en uitgebeeld in het morgenwaas der maagdelijkheid. Er is naar menselijke maatstaf geen andere realiteit, dan die leeft in de verbeelding van den mens. Er is nimmer een statische werkelijkheid, alleen een dynamische, die veranderd en beheerst kan worden door de scheppende werkelijkheidszin van een kunstenaar. Wanneer een dichter de wereld wit ziet, dan ìs ze wit - als hij er tenminste in slaagt dit voor den toeschouwer aannemelijk te maken! Wanneer een schrijfster als Marie Koenen de menselijke ziel eerbiedigt als een geheimenis voor een goddelijk Mysterie, dan is dit haar souverein welbehagen, en ze plaatst er zich niet mee buiten de werkelijkheid, de werkelijkheid van haar kunst, haar herscheppende, Godbelijdende blijmoedigheid. Dit is, gedrenkt in de witte grondtoon van haar wezen, haar verstilde, verinnerlijkte epiek, die van de Vestaalse Maagd onzer letteren.