Roeping. Jaargang 26

[p. 48]

Anton van Duinkerken
‘Namens mijzelf’

‘Sproken en Legenden’ van Marie Koenen verscheen voor het eerst als boek in 1916, toen ik dertien jaar oud was. Wij kregen toen eens per week een stijlles van Fr. Frencken, Pr., de dichter van de bijbelse spelen ‘Gekruisigd’ en ‘Pilatus’, die later het katholieke jeugdwerk in het bisdom van Breda zou organiseren. Over het algemeen bewonderde hij de schrijvers en dichters rond ‘Van Onze Tijd’ maar matig, eerder ingenomen met de katholieke Franse auteurs van die dagen, uit wier werken hij schitterend voorlas. Door hem heb ik Claudel, Jammes en Péguy het eerst leren kennen en ik noem ze hier in de volgorde der kennismaking. Hij was een geestdriftige man, zeer edelmoedig en behept met een dorst naar bewondering. Hij las ons doorgaans liever Vlamingen voor dan Hollanders en zag tussen de schrijvers van zijn generatie in het Noorden weinig, dat vergeleken worden kon bij Streuvels, Timmermans of zelfs bij volksvertellers als Edward Vermeulen. Vondel doceerde hij door hem voor te lezen, twee, drie bedrijven per les. Toen hij ons poësis gaf, heeft hij het zelfs eenmaal bestaan, de klas binnen te komen en voor ons, die geen van allen Italiaans kenden, de eerste drie zangen van Dante's Inferno in hun geheel in het Italiaans voor te lezen zonder enige voorafgaande verklaring. Het gevolg was dat verschillenden van ons Italiaans gingen leren, eenvoudig om Dante te kunnen lezen.

In een zijner stijllessen las Frencken ons ‘De Zonnekroon’ van Marie Koenen voor. Het was zomer. Ons klaslocaal zag over weilanden uit. Maar ik herinner mij, hoe voor mij het begintafereel, waarin de bekoring van Jesus in de woestijn wordt geschetst, op die zomermiddag tijdens de oorlog van 1914-1918 een werkelijkheid werd, volkomen waarneembaar door de werkelijkheid van al wat mij omringde heen. Bovendien herinner ik mij scherp, dat ik gelijktijdig aandacht had voor deze tweede werkelijkheidswaarneming. Niets van hetgeen de schrijfster deed zien, ontging mij, maar

[p. 49]

onderwijl zag ik Frencken, de klaswand achter hem, waar op een wandplaat Cicero met oratorisch gebaar de senaat toesprak, terwijl Catilina, door de vergaderde vaderen verlaten, eenzaam aan het uiteinde van een der ronde banken zat.

Dat men bij het lezen of horen voorlezen van een boeiend verhaal weg kan zijn uit de omringende wereld, wist ik. Altijd was ik een gretig lezer geweest en voor mijn dertien jaren had ik innerlijk met heel wat avonturen meegeleefd. Maar het verhaal van Marie Koenen bewerkte iets uitzonderlijks in mij en om mij heen. Het schiep de tweede werkelijkheid bij vol-bewust behoud van de eigene.

Niet het ‘weg zijn’ was het wonder, maar de bewuste ‘dubbel-ervaring’, die daarenboven scherp visueel bleef. Achteraf geloof ik niet, dat dit uitsluitend aan ‘De Zonnekroon’ lag. Het had mij ook kunnen overkomen, indien onze leraar op die middag een der Verhalen van Arthur van Schendel had voorgelezen of De Nachtcactcus van Jacques van Looy. Toegegeven. Maar het gebeurde met ‘De Zonnekroon’ van Marie Koenen en het was voor mij een gebeurtenis van het grootste belang. Tot dusver beschouwde ik de tweede werkelijkheid als afgelegen en ondoorgrondelijk. Men kon in een gedicht kruipen, dat wist ik. Ik deed het ook. Ik kende hele gedichten van buiten en als ik ze voor mijzelf opzei, was ik vrij van hetgeen mij tegenstond in de omgeving. Ik vond het heerlijk, mij op die manier te bevrijden. Maar dit was ‘dromen’; weliswaar bij dag en met open ogen, doch bewust ter zijde van de werkelijkheid. ‘De Zonnekroon’ droomde ik niet. Ik zag alles gebeuren, terwijl ik mij bewust was, tevens het andere te zien. Ik voelde ook duidelijk twee gevoelens: het klasgevoel en het verhaalgevoel, als onderscheiden, gelijktijdige gewaarwordingen. En ik was mij daarenboven bewust van mijn verbazing hierover.

Dit besef der gecompliceerdheid van het aesthetische genot bleef voor mij aan de stijl van Marie Koenen verbonden en het heeft mij altijd onbevredigd gehouden, wanneer ik later in een van haar geschriften zocht terug te vinden wat ik er in een ogenblik van bewuste groei als bijna buitennatuurlijk bij genoot.

[p. 50]

Het gevolg is, dat ik als criticus haar eigenlijk geen recht heb gedaan. Voor mij bleef zij levenslang de schrijfster der ‘Sproken en Legenden’, want na de voorlezing in de klas had ik het boek zelf diep genoten en ik experimenteerde met de mogelijkheid der neo-romantiek, dat is en blijft voor mij de mogelijkheid der gelijktijdige beleving van twee gemoedsatmosferen.

Natuurlijk las ik later ‘De Moeder’, ‘Het Hofke’, ‘De Toren van Neekum’ en ‘De Wilde Jager’, nog later ‘De Andere’, ‘Het Koninkje’ en ‘Stormenland’, doch al die boeken las ik, voordat ik zelf geregeld beoordelingen schrijven moest en bovendien was er voor mij, gegeven de eigenaardig-diepe indruk van de vroegere vertelselbundel, bij de schrijfster in haar overgang naar concretere plastiek een versterking weliswaar van compositie en realiteitsbeelding, doch een verzwakking van het vermogen tot oproeping dier tweede werkelijkheid, waartoe zij mij eenmaal, toen ik nog een kind was, had ingewijd.

In ‘De Tijd’ van 7 Januari 1931 besprak ik haar boekje ‘Quem Mittam?’, dat enige taferelen uit het bewogen leven van Sint Petrus Canisius verhaalt, losse hoofdstukken, oorspronkelijk als dagblad-bijdragen verschenen. Ik miste daar de ‘toonval van het dromenland’, gelijk ik schreef en zag de oorzaak in het feit, dat de schrijfster van haar aanvankelijke vertel-methode afgeweken, uit het platte vlak der historie het relief der menselijkheid trachtte te beitelen, terwijl zij door haar aanleg veeleer geroepen scheen om gestalten uit het duizendvormige leven terug te schuiven naar een één-tintige droomatmosfeer.

Mijn critiek lichtte ik toe met de bespreking van een samenspraak gelijk de schrijfster die in haar vertelling deed plaats vinden. Zie hier, hoe Marie Koenen deze samenspraak beschrijft:

‘De Godsvrede’ noemde Canisius het, nu hij zich in de schemerige klooster-voorhal voegt bij de groep Dominicanen, die hij door hun wit habijt dadelijk onderscheidde tussen de beweging van gaanden en komen-

[p. 51]

den, zo vreemd en bont tussen deze strenge, stille muren.
Prior Stempel verwelkomt hem gelukkig, beide handen uitstekend naar de zijne: ‘Dus toch!’
‘Mihi vivere Christus est’, antwoordt Canisius met Paulus' woorden: ‘Mij is het leven Christus’.

Hier wordt een gesprek gevoerd, dat bepaald blijft tot de woorden: ‘De Godsvrede’ - ‘Dus tóch’ - ‘Mihi vivere Christus est’. Zulk een gesprek is duister, al voegt de schrijfster er direct achter: ‘Meer behoeven zij elkander niet te zeggen’. Het is bovendien een onwerkelijk gesprek. Alleen in een imaginaire gemeenschap kunnen mensen zich uitdrukken door zulke schematische samenvattingen. In de historische werkelijkheid zijn de goede verstaanders helaas te zeldzaam.

Een ander kenmerk van de neo-romantische schrijfwijze vond ik in de tekening der personen en hun gedragingen door middel van ondergeschikte zinnen of tegenwoordige deelwoorden. Er is verschil tussen ‘Prior Stempel verwelkomt hem, de handen uitstekend’ en ‘Prior Stempel steekt de handen uit om hem te verwelkomen’.

De indirecte beschrijving irrealiseert. Ik keurde af, dat Marie Koenen deze techniek toepaste in het historische verhaal, terwijl dit juist beoogt, te realiseren wat in het schema der handboeken zijn levenswerkelijkheid verloor. In wezen keurde ik af, dat Marie Koenen voor mijn gevoel ontrouw geworden scheen aan haar eigenlijke schrijverskracht; het vermogen tot verplaatsing onzer verbeelding naar de tweede werkelijkheid bij behoud der concrete werkelijkheidservaring. Ik meende haar te moeten verwijten, dat zij zich ontwikkeld had, terwijl ik haar eigenlijk verweet, dat ikzelf niet meer zo gemakkelijk binnen het eigen verbeeldingsleven een vreemde ervaring toeliet als een eigene.

Wat men het verschil tussen twee generaties noemt, verijlt historisch niet alleen tot moeilijk waarneembare vaagte, doch verdampt gedeeltelijk ook in de levensgloed dier generaties zelf.

Op Woensdag 18 Januari 1939, aan de vooravond van Marie Koenen's zestigste verjaardag, schreef ik opnieuw over

[p. 52]

haar in ‘De Tijd’ en toen besloot ik: ‘Van Oldenburg-Ermke vond in het werk van Marie Koenen enkele bladzijden, die hij kon leggen naast het meest tekenachtige proza der jongere school. Men moet zelf weten, hoe hoog men deze lof wil aanslaan. Ons komt het voor, dat de schrijfster met zulk een vergelijking onvoldoende werd geprezen. Zij gaf méér dan tekenachtige bladzijden. Zij gaf aan volk en jeugd van Katholiek Nederland een edele droom. Dat deze niet bij iedereen bestand bleek tegen de jaren der volwassenheid, willen wij haar niet verwijten. Door te ontgroeien aan haar tijd, kon het leven, dat voortgang zoekt, ook enigszins ontgroeien aan haar invloed, maar een critiek, die recht wil doen en die verhoudingen eerbiedigt, concludeert tot hartelijke dankbaarheid voor hetgeen Marie Koenen aan 't katholieke volk geschonken heeft’.

Nu zij zeventig wordt, vindt deze dankbetuiging vorm in de ontvankelijkheid voor haar verzamelde werken. Hoe groot is die ontvankelijkheid? Marie Koenen begon haar schrijversloopbaan onder omstandigheden, zelfs voor degene, die ze beleefde, onwaarschijnlijk geworden. Haar kunstenaarschap vond de erkenning van een luxe, doch de tijd, waarin de kunst wederom de harmonische levensvorm van de mensen zou worden, was (en is) veraf. Die tijd, als toekomst gerezen in een droom van Thijm, blijft met de einder de eigenschap delen, bij nadering te wijken. Maar er zijn kinderen, die dromen. Er zijn mensen, die naar goedheid verlangen. Geen generatie ‘bereikt’, ten hoogste reikt zij. Dit is haar glorie.

In ons leven echter is het sterfbed van Moeder Severijns, de deemoed van de pastoor van Neekum, een paardrit van Hendrik van Isendoorn door Gelderland, onafscheidelijk van moeilijk formuleerbare dromen, die in het broedgebied onzer vermogens werkdadig bleven. Een boekbeoordelaar dankt een begaafd schrijfster altijd min of meer ‘namens het publiek’. Als ik mij afvraag, waarom ik nooit op een wijze, die mij zelf bevredigde, over Marie Koenen schreef, is het dan niet, omdat de dank, die wij zouden moeten uitbrengen namens onszelf, klinkers en medeklinkers nauwelijks verdraagt?