Roeping. Jaargang 25

[p. 607]

R.J. Valkhoff
Giordano Bruno

‘Ik heet Giordano, stam uit het geslacht Bruno, mijn vaderstad is Nola, ongeveer twaalf mijlen van Napels. In die stad ben ik geboren en opgevoed...’ Zo sprak tegen zijn inquisiteurs de Renaissance mens, die zich door zijn ingeboren ongebonden vrijheidsdrang en verzet tegen de gebondenheid van het Christelijk Geloof de toorn van de Kerk op de hals haalde en zijn, het gezag ondermijnend, optreden bekopen moest met de afschuwelijke dood op de brandstapel.

Over zijn prille jeugdjaren is slechts weinig bekend, maar op te maken uit een uitlating van hem zijn deze moeilijk geweest. Wel weet men, dat zijn doopnaam Filippo luidde.

Op 15-jarige leeftijd trad hij in de Orde der Dominicanen en nam in het Klooster San Domenico Maggiore te Napels de naam Giordano aan. Na zijn professie openbaarde zich al spoedig zijn drang tot vrij onderzoek der geloofswaarheden en kwam hij in conflict met zijn novicenmeester, die een aanklacht tegen hem indiende. Toch bleef hij in het klooster, waar hij op 24-jarige leeftijd tot priester werd gewijd. In hetzelfde jaar evenwel volgde een nieuwe aanklacht tegen hem - hij werd beticht van Arianisme, loochening van de Drieëenheid, - wat tot gevolg had, dat hij naar Rome vluchtte. Daar legde hij zijn ordekleed af en toen begon zijn leven van rusteloos zwerven door een deel van Europa. In een artikel als dit zouden wij allicht vervallen tot een te droge opsomming van plaatsnamen, zodat wij slechts een vluchtig beeld zullen geven van dit zwerversbestaan. Achtereenvolgens vinden wij hem in een tiental Italiaanse steden, tot hij de Alpen overtrok, aangetrokken door het Genève van Calvijn, waar hij de volledige vrijheid van denken hoopte te vinden. Doch zijn critische geest bracht hem ook daar in conflict. Hij, die steeds bij anderen op verdraagzaamheid aandrong, gaf herhaaldelijk blijk, zelf deze deugd te missen. Weer trok hij verder, nu Frankrijk in, naar Lyon en Toulouse. In de Universiteit van laatstgenoemde stad

[p. 608]

vond hij een enthousiast gehoor of de felste tegenstand. Ook hier kon hij het niet lang uithouden en hij begaf zich naar Parijs, waar hem eerst geen gelegenheid geboden werd, zijn nieuwe ideeën te verkondigen; maar spoedig werd dit anders, te meer, toen hij de hoge bescherming van Koning Hendrik III vond, aan wie hij de z.g. Lullische kunst - die hij als een wetenschap beschouwde - onderrichtte. In 1583 stak hij over naar Engeland en toonde in Londen en Oxford zijn redenaarstalent. Uit die periode stamt een van zijn Dialogen, waarin hij een merkwaardige zin schrijft, die voorafbeeldt, welk lot hem zelf wacht: ‘als hij op Katholieke bodem sterven zal, zullen er overvloedig toortsen ontbranden, om zijn brandstapel aan te steken.’

Terug in Parijs verkondigt hij zijn 12 stellingen tegen de scholastiek, wat hem dwingt, weer te vluchten. En dan zien wij hem in Duitsland, waar hem de banvloek treffen zal: in Marburg, in Mainz en in Wittemberg, welk door hem genoemd ‘Athene van Duitsland’ hem onder de hoogleraren opneemt. Hij bezoekt nog Praag, dat hij echter om zijn onverdraagzaamheid weer moet verlaten, om tenslotte rust te vinden in Frankfort. Hier ontmoet hij een Italiaan, die hem een uitnodiging van een Venetiaans edelman Giovanni Mocenigo overbrengt, een dom, bijgelovig en kwaadaardig mens, die zijn werken kent en hem graag voor een persoonlijke kennismaking bij zich aan huis in de Doge stad ontvangen wil. Argeloos stemt Bruno toe en begeeft zich via Zwitserland naar zijn geliefd Italië. Doch daar moet hij zijn gastheer teleurstellen door hem niet de verlangde occulte kennis bij te brengen, en uit wraak levert de teleurgestelde Venetiaan hem uit aan de inquisitie. In Mei 1592 wordt de ex-Dominicaan in de gevangenis geworpen, waaruit hij een jaar later naar Rome wordt overgebracht. Zeven jaren onderging de ongelukkige, in zijn vrijheidsgedachten verstokte monnik daar de martelende verhoren, tot in het Jubileumjaar 1600 onder het pontificaat van Clemens VIII de op het Campo di Fiori ontstoken brandstapel een einde aan dit rusteloze leven maakte.

Giordano neemt een bijzondere plaats in ook in Italië's

[p. 609]

letterkunde. Hij schreef in zijn landstaal en in het Latijn. Zijn verzen geven vaak dezelfde gespletenheid van zijn wezen. In een van zijn Dialogen - gericht tegen zijn tijdgenoten, navolgers van Petrarca - propageerde hij een dichtkunst met filosofische inslag, doch in de praktijk vormde de filosofische gedachte niet steeds een eenheid met zijn versmuziek. Verder schreef hij een satirisch blijspel ‘Il Candelaio’ (1582), dat echter evenzeer zondigt tegen ònze begrippen van moraal als het Macchiavelli, Bibbiena en vooral Pietro Aretino deden. Van de vijf Dialogen, ook in het Italiaans geschreven, noemden wij er reeds. Maar het zijn vooral zijn Latijnse leerdichten - een trilogie -, gelijk al zijn werken geschreven in wereldse, niet in kerkelijke geest, die, volgens zijn eigen zeggen ten overstaan van zijn inquisiteurs zijn ideeën weergaven.

Bruno dweepte met Copernicus, wiens in 1543 aan Paus Paul III opgedragen werk een astronomisch systeem verkondigde, dat na langdurige strijd het tot dan toe aanvaarde Polemaeische stelsel omver zou werpen. Bruno ging verder en zijn duidelijke pantheïstische en theosofische opvattingen - waar later een Spinoza, Leipniz e.a. op. zouden voortbouwen en zelfs een Goethe de invloed van onderging - moesten hem wel in conflict brengen met de Kerk, zeker in zijn tijd der Contrareformatie, toen het Concilie van Trente de geloofswaarheden der Moederkerk voorgoed vastgelegd had. Voor hem was de natuur oneindig en werd daarin de eenheid van materie en vorm gevonden, die de scholastiek alleen in God ziet. De Drieëenheid loochende hij en God zag hij niet als de Schepper van het heelal, doch één daarmede. Tot op het laatst bleef hij een verstokt vijand van het Christendom en verachtte het kruis. Toen hem op de reeds vlammende brandstapel het crucifix toegereikt werd, wendde hij verstoord het hoofd af.

Ter verklaring van onder staand sonnet nog het volgende:

In zijn ‘De immenso’ - waarin hij later een paraphrase van het gedicht in het Latijn opnam - schreef hij: ‘Ik geloof en beweer, dat zich aan gene zijde van de Hemelkoepel,

[p. 610]

zoals wij ons die voorstellen, nog een aetherruimte bevindt met een aantal werelden: sterrebeelden, aardschijven en zonnen, en deze alle in absolute zin waarneembaar, zowel voor zichzelf als voor wie er op of in de nabijheid zijn; doch wij kunnen ze wegens de verre afstand niet zien...’

Wie geeft mij vleugels en mijn hart het gloeien,
ontneemt mij alle vrees voor lot of dood,
wie slaakte als een zeldzaamheid de boeien,
wie was het, die de poort voor mij ontsloot?

Eeuwen en jaren, maanden, dagen, uren,
de kinderen en wapens van de tijd,
die kracht van staal of diamant verduren,
gaven mij voor zijn woede veiligheid.

Zo houd ik kalm de vleugels uitgespreid,
ben niet bevreesd, dat glas mij zal belagen,
doorklief de heem'len naar d'oneindigheid.

Terwijl ik van mijn globe in andre glij
en verder doordring in de aetherlagen,
laat ik, wat anderen ver zien, achter mij.

(E chi m'impenna, e chi mi scalda il core, / chi non mi fa temer fortuna o morte, / chi le catene ruppe e quelle porte, / onde rari son sciolti ed escon fore? / L'etadi, gli anni, i mesi, i giorni e l'ore, / figlie ed armi del tempo, e quella corte, / a cui né ferro, né diamante è forte, / assicurato m'han dal suo furore. / Quindi l'ali sicure a l'aria porgo, / né temo intoppo di cristallo o vetro; / ma fendo i cieli, e a l'infinito m'ergo. / E mentre dal mio globo agli altri sorgo, / e per l'eterio campo oltre penetro, / quel ch'altri lungi vede, lascio al tergo.)