Roeping. Jaargang 25

[p. 375]

R.F. Lissens
Louis - Paul Boon
Korte Karakteristiek.

Beter dan een beschrijving of een ontleding van het schrift van Louis-Paul Boon is per slot van rekening een citaat. We kiezen er een uit zijn eerste boek. ‘De Voorstad groeit’: ‘Teeken mij nu eens een boot, zegt hij. De kleine teekent een boot, nog een, en nog een, allemaal booten, zijn heele boek vol. En op een Zondagachternoen dat het regent, en de andere menschen voor de radio naar berichten luisteren van het front, zit Sander naar die booten te zien. Hij staat op en gaat buiten. En sedertdien hebt ge van alles gehoord en gezien, maar van Sander niets meer. Zijn vrouw verkoopt haar smokkelwaar aan de poort van de fabriek. Zij heeft een mandeken waar alles in ligt dat het volk bij zijn halfnegenboterham kan eten. Zoo rekt ze haar leven en dat van de snotters met centiemen. Maar 's avonds bidt ze niet meer: en bescherm mijn Sander, amen. Wat zou ze. Dat hij zijn plan trekt, zegt ze, ik trek het mijne ook. Ach, maar zoo moet ze ook niet spreken want ge ziet genoeg dat ze vervalt en dat haar oogen hol staan van verdriet’.

Zo schrijft Boon, in zijn hemdsmouwen, in de trant van Coolen, Zielens, Walschap. Het meest nog van Walschap. Boon laat zich vertederen, als 't pas geeft, en dan herinnert hij aan Zielens, die met een oprechte sentimentaliteit over zijn armoevolk vertellen kan. Zooals Zielens in ‘De Dag van morgen’ heeft Boon zich daarenboven laten verleiden tot het beschrijven van een gemeenschapsexperiment, met name in ‘Vergeten Straat’. Hij keert als het ware op zijn stappen terug, stelt zijn camera opnieuw, als in ‘De Voorstad groeit’, in een armoewijk op en filmt, doch ditmaal in nog razender tempo, een onafzienbaar aantal toneeltjes, die hij allemaal aan elkaar plakt. Doch nu is het hem om een idee en een ideaal te doen. Het handvol mannen, vrouwen en opgroeiende kinderen van de vergeten, door een betonmuur afgesloten straat, richt een vaag communistische col-

[p. 376]

lectiviteit op, die ten slotte op een jammerlijke mislukking uitloopt. Men moet dat, zoals de ideologische gedeelten van Zielen's ‘Dag van morgen’, allemaal zo maar aannemen, wil men er door geboeid worden. In de veronderstelling dat men de moed heeft om de eindeloze opeenvolging van flitsen te verwerken, die op den duur nutteloos vermoeien.

Maar een tweede Zielens is Boon niet. Vooralsnog is het zijn onbedaarlijk, brooddronken vitalisme dat Boon van de prozaschrijvers van zijn generatie onderscheidt. Hij is in de Vlaamse roman de tegenhanger van de dichter Bert De Corte, somberder, minder genieter van de vreugden van het leven, even baldadig en in staat tot de wildste vulgariteit, maar een sterke kerel met bruisend bloed en onrustige gedachten. Zijn afgeknapte volzinnen stormen vooruit en laten hem niet steeds de tijd om te voltooien wat hij begonnen is: ‘Enzoovoort, enzoovoort’, zegt hij dan. Hij holt verder. Het ergste is dat hij op dezelfde manier met zijn mensen omspringt. En ook met zijn opmerkingen en redeneringen - want er staat heel wat onzin in zijn romans, vooral in zijn eerste twee. Dingen als: ‘Hij komt binnen en ziet haar, krak, krak, wat scheurt en breekt daar binnen in hem? Een heele kast met sjatten en teljooren valt daar binnen in zijn hart omver’. Er is ook een personage dat op het kerkhof het graf van zijn eerste meisje vindt. Ziehier het toneel: Hij tast zijn zakken af, net of hij wat verloren heeft. Wat mag hij kwijt zijn? Zijn hand tast hoger, naar zijn binnenzak. Hij keert zich om, ziet andere graven, denkt over andere dingen na. Dan tast hij in zijn binnenzak naar zijn hart, maar vindt het niet meer!

Het leven is een diepe put waarin we rondstrompelen, elkander en ons eigen zelven niet herkennen, tasten en zoeken. Zo spreekt één van de personages van Boon. Elders in één van zijn eerste boeken heet het leven een droeve komedie, die men reeds lang beu gezien is, en dat is tot heden de pessimistische dominante van zijn levensbeschouwing. Ons komt het leven, zoals Boon het ziet en beschrijft, voor als een jungle van hartstochten en miseries, physische en morele, die hij doorkruist met nieuwsgierigheid, met afschuw en

[p. 377]

met het gevoel dat hij zelf helemaal tot deze drabbige, broeiende en verwilderde wereld behoort. Het ziet er naar uit dat hij nog, in die wildernis, geheel in zijn strijd met zijn duivels is gewikkeld. Daarom is het relaas van zijn tocht zo ontgoochelend, bitter, opstandig, grinnikend. Al wat leeft krioelt en warrelt door elkaar, valt, staat op, wordt vermorzeld of verminkt door een mensenhand of door de onzichtbare hand van een duister noodlot. Weinig lectuur is zo misselijk.

Er zijn romanciers die de mens dwaselijk verheffen tot een ijselijke held, die niets meer te maken heeft met ons menselijk lot, of hem zo uitsluitend met deugden opdirken dat hij op een wassen pop gaat gelijken. Wij glimlachen om zoveel onnozelheid. Maar wat moeten we doen als een romancier van een mens een poel maakt, zoals Boon? Het beste is nog, ons niet op te winden en te glimlachen om zoveel onnozelheid en ter verontschuldiging te bedenken dat een hevig temperament als het zijne de sluimerende draken uitdaagt die anderen liever niet wekken. De draken zitten aan de zijwegen en wie de strijd met hen aanbindt wordt van de rechte baan gelokt. Het is niet te verwonderen dat Boon op zijwegen geraakt in zijn strijd tegen de draak van het vlees, de draak van de twijfel, de draak van de verbittering.

Wij geloven niet dat Boon een wreed genoegen vindt in de onttakeling van de mens, maar dat zijn eigen strijd tegen de draken hem vooralsnog belet tot het besef van de menselijke waardigheid te komen. Zijn onrustig bloed vertroebelt te zeer zijn oog dan dat hij benevens de ellende ook de grootheid van de mens en de verzoening voor deze tegenstelling zou ontdekken.

Nu maakt hij wrakken, zijn helden zijn getekenden en geslagenen, al zijn mensen zijn wormstekig.

Boon drijft zijn onrust in zijn personages: zijn boeken laaien als een schilderij van Van Gogh. Allen zijn op zoek naar iets dat niet te vinden is, ieder weet dat de andere wat verbergt, ieder leeft honderd levens: ‘iedere dag is een nieuwe hel en hemel, een nieuw, een standvastig tartend vagevuur’. Geen die niet zijn tormenten heeft, hetgeen dan,

[p. 378]

altijd in die overspannen stijl, aldus beschreven wordt: ‘een mierennest, een kermis, een wereldstad, een bijenkorf. Het raast en kookt’. Razen en koken, inderdaad, en als het niet razen en koken is, dan is het dromen en ijlen.

Het zou allemaal krankzinnig drakerig zijn, indien niet veel goed werd gemaakt door een sterke opmerkingsgave, een ongemeen uitbeeldingstalent en de directe welbespraaktheid van wie het hart op de tong heeft. Want Boon is een geboren verhaler. Van het stortvloed-type.

Geen wonder dat hij voorlopig zijn hoogtepunt heeft bereikt in ‘Mijn kleine Oorlog’. Het is zijn dunste, maar in alle opzichten zijn felste boek. Geen is méér uit innerlijke noodzaak geschreven. Zijn blitztechniek sorteert haar merkwaardigste effecten in dit klein dagboek uit de oorlogs- en naoorlogstijd, dat waanzinnig davert, alsof Boon's schrijfmachine er bij gerateld heeft als een mitrailleuse. Hij zelf spreekt van volzinnen ‘lijk verwrongen rails die doodgewoon aanvangen maar een eindeken verder in de lucht steken, net of de gebombardeerde treinen van zins zijn om naar den hemel te rijden, maar aan het einde van die rails het kan niet anders weer op de aarde zullen neerploffen - lijk trouwens alles dat de hoogte in wil’. De laatste zin van zijn boekje bloklettert hij: ‘Schop de menschen tot zij een geweten krijgen’, een kreet die zou laten veronderstellen dat Boon niet ongaarne de rol van een kastijdend moralist zou willen spelen. Tot heden echter is hij, spijt al zijn opstandigheid, de ontgoochelde die terloops bekent dat alles wat de hoogte in wil neerstort en die het verlossend woord niet vindt. De oorlog ontketent alle duivelen in de mens. Hij vond in Boon, die door het paroxysme van het kwaad moest ontvlammen en over een bliksemende techniek beschikte, een voorbestemd instrument om het uitbreken van collectieve waanzin te registreren. Te registreren, want hij ondergaat de oorlog als een apocalypse van paniek, bloed, dood en walglijke morele rotheid, met nu en dan een priemsteek van het medelijden, zoals hij het daveren van dit aards bestaan ondergaat, waar hij geen raad mee weet.