Roeping. Jaargang 24

[p. 553]

Jan Leyten
Aantekening bij de poezie van Jan Jacob Slauerhoff

Wie zich boven de massa verheft, staat na zijn dood - als hij zich niet meer verweren kan - onvermijdelijk bloot aan allerlei soorten inlijvingsdrang. Diegene, dien men bij leven haast niet kende - of die men als men hem kende verguisde of misprees om zijn non-conformisme - wordt, gestorven, een heros, die gevoeglijk in alle laadjes past, welke deze of gene maar tracht open te schuiven. Twee soorten van inlijvingsdrang heb ik hier in het bijzonder op 't oog: de burgerlijke en de religieuze (maar beide door ‘burgers’ in practijk gebracht). De eerste is die welke, snuffelend in brieven en puttend uit overgeleverde verhalen, het formaat van de onderhavige figuur tracht te kleineeren tot eigen proporties, kennelijk uit een doodgewoon behagelijkheidsgevoel. Men hoeft de oorzaak dezer handelwijze nog niet zozeer te misprijzen als men haar consequenties maar door heeft. Het is een eigenschap niet enkel van de collectiviteit, maar evenzeer van het individu, te trachten in elk object - en zeker in een geliefd, beroemd of heilig - verwantschapstrekken met zich zelf aan te treffen of desnoods maar te ontdekken. Er is zelfs een stelling - als men het zo noemen mag - welke schoonheidsaandoening resulterend uit een kunstwerk op den beschouwer, louter en alleen verklaart uit verwantschap, een zichzelf vinden in het andere. Logisch doorgevoerd voert deze theorie regelrecht naar het meest volmaakte Narcisme, de hoogste bewondering is feitelijk niets meer dan die van zichzelf.

In het midden latend in hoeverre deze stelling juist is, mag men desondanks een algemene impuls in de gegeven richting vaststellen. Het hangt nu maar van de kwaliteiten ‘de inborst’ van den beschouwer af in hoeverre hij het beeld van den kunstenaar naar zich omlaag trekt, om aldus een harmonie tussen hem en zichzelf te bewerken. Theoretisch zou dus evenzeer de mogelijkheid bestaan den kunstenaar op te

[p. 554]

halen naar de hoogte die men zelf bereikte, maar dit lijkt mij een zo optimistische vizie, dat haar bestaansrecht in het huidige wereldbestek betwijfeld mag worden.

Wat Slauerhoff betreft er zijn in zijn richting pogingen in deze geest aangewend. Ik herinner mij in een der afleveringen van wijlen ‘De Gemeenschap’ een kort satirisch stukje tegen pater Hyacinth Hermans. Deze had in zijn beruchte ‘Hors d'Oeuvre’ uit de Zondag-editie van de Maasbode vòòr den oorlog, te kennen gegeven, nooit iets van Slauerhoff gelezen te hebben, maar enkel van hem te weten dat hij èèns beweerd had het liefst ook maar met pantoffels en een pijp achter de kachel te zitten. Kennelijk was dit voor pater Hermans dè ‘grootheid’ van Slauerhoff; en was deze uiting van ‘klein-menselijkheid’ een opluchting voor den goeden pater, die zeker wel heel veel gekke verhalen over Slauerhoff gehoord zal hebben.

En werkelijk, gezien onze menselijke natuur, waaraan zowel Slauerhoff als Pater Hermans deelachtig zijn geweest (dit ‘geweest’ enkel voor Slauerhoff) mag ieder tot een bepaalde mate van gelijkheid concluderen. Want hoe groot de verschillen ook kunnen zijn, deze eenheid, deze gelijkheid is essentieel en van elk menselijk wezen moet uit de aard van zijn natuur gezegd worden het ‘nil humani ab eo alienum’.

Slauerhoff heeft het trouwens in zijn poëzie zelf oneindig veel dieper uitgedrukt, meer dan eens, dit verlangen naar het gewoon menselijke, maar iedere keer was het slechts de uiting van een onvervulbare wens, en iedere keer volgde op de wens van het vermoeide hart onvermijdelijk de realiteit van het zijn: een zwerver, doelloos, desolaat. In hoeverre de doem waarover hij spreekt, werkelijk niet te doorbreken was, het is een van de benardste vragen uit zijn leven, maar als hij schrijft:

Ik leefde ook liever monogaam
maar ben veroordeeld als nomade
tot geen gestagen echt bekwaam

dan is de titel van dit vers: ‘Complainte’ eens te meer de weergave van de onmogelijke verhouding tussen dit verlangen en de bestaande werkelijkheid. Intussen te beweren dat

[p. 555]

dit verlangen zijn enige of ook maar zijn belangrijkste zou zijn, het zou nogmaals betekenen een verdraaien van de geschiedenis naar de wensdroom der burgerlijkheid.

Het boekje van Constant v. Wessem over Slauerhoff, dat een reëele biografie wil zijn, legt uit de aard der zaak ook meer nadruk op het gewone in Slauerhoff. Dat hij lid is geweest van het Amsterdams Studentencorps, maar er wegens miskenning zijner ideeën spoedig uitging, dat hij blijkbaar hevig geinteresseerd was (althans een tijdlang) in het periodiekenstelsel van de Nederlandse letterkunde, dat hij trouwde en scheidde, het is allemaal heel alledaags en in staat het nare idee van een ‘Uebermensch’ een weinig te verdringen. En hiermee wil noch kan ik allerminst zeggen dat de biografie van van Wessem niet juist is; zeker is zij dat, zij is zelfs interessant maar juist daar waar het interessante ophoudt begint, geloof ik, het eigenlijke leven van Slauerhoff, een adembenemend gevecht met zijn tijd, en met al wat die tijd aan daden, mensen en dingen voortbracht. Niet als bij Boutens een protest (naar de titel-samenvatting van Boutens' dichterwerk door Binnendijk) maar een handgemeen een wurgende worsteling, en waarvan men helaas te voren wist dat zij nooit zou eindigen. Nooit? De dichter kent het einde en met een troosteloze blijdschap kondigt hij het aan:

Nu weet ik nergens vind ik vree
op aarde niet en niet op zee
pas aan die laatste smalle ree
van hout in zand.

Hoezeer men het er ook over eens kan zijn dat deze regels overweldigend schoon zijn, òneens zullen velen het zijn over de aard van de ‘vree’ die Slauerhoff bedoelt. En hier is men meteen terecht bij de tweede inlijvingsdrang: de religieuze. Uit de schaarse verzen, waarin Slauerhoff op buitentijdelijke dingen wees, heeft men getracht hem een concreet godsverlangen toe te schrijven. Hoe natuurlijk is ook dit weer niet!

Wie zich in rustige zekerheid (ik bedoel hier niets denigrerends; constateer enkel het feit) overtuigd houdt van de juistheid zijner leer, zijner religie, moet noodzakelijk dit heil,

[p. 556]

deze zekerheid toewensen aan wie hem lief is. En laat mij maar even persoonlijk worden: hoe gaarne zou ik niet in dezen groten Slauerhoff, dezen dichter, naar ik meen, van een zelden of nooit bereikte hoogte, een geloofsgenoot gevonden hebben. Maar direct hierop zou dan de vraag komen: Was Slauerhoff dan Slauerhoff geweest?

Laat mij enkel zeggen dat Jan Jacob Slauerhoff hoewel mens - geen burger - hoewel verlangend naar geluk geen Christen is geweest. Hoezeer men dit laatste ook moet betreuren, het is een feit dat, wil men de zaken juist zien, niet te verdoezelen valt. Eèn woord van Christus heeft Slauerhoff tenvolle in practijk gebracht: Wie niet met mij is, is tegen mij. Hij was onvoorwaardelijk tegen. Althans voor zover wij hem kennen uit zijn werk. Maar het is gelukkig, dat ons het oordeel niet gegeven is, want mensen oordelen wreed.

Ik vraag mij vaak af, waarom men zo van Slauerhoff houdt, sterker, waarom ik zelf het als een belediging voel, als hij miskend, als een domheid, wanneer hij gekleineerd wordt. Allerwaarschijnlijkst zou hij met al zijn bewonderaars van nu, wanneer hij nog leefde, niets van doen willen hebben. Hij schijnt bovendien een ongemakkelijk karakter gehad te hebben. Tenslotte, de godsdienst welke mij als hoogste waarde gegeven is, vond hij kortweg belachelijk. Of was het enkel, wat de mensen ervan gemaakt hebben, wat hij ridiculiseerde? Uit dit probleem weet ik amper een oplossing. Liefde en bewondering laten zich niet door een verstandelijke redenering uit de weg ruimen. Deze affecties voor Slauerhoff zijn er en ze zijn er, onder de poëzieminnaars vrij algemeen, onder alle groeperingen.

Het is gelukkig dat de wegen Gods wonderbaar zijn, en dat mogelijk eenmaal zal blijken dat onze liefde voor dezen Nederlandsen poète maudit ondanks alles zeer wel te rijmen valt met ons verlangen naar wat geen oor gehoord, geen oog gezien heeft.

Daarom, om als laatste der burgers - welke ik ten onrechte mogelijk iets kleineerde - mijn inlijvingsdrang te laten gelden: Ik hoop zeer, dat ik hem weer zal zien. Want wie men liefheeft, verlangt men in nabijheid.