Roeping. Jaargang 24

[p. 219]

Paul de Vree
Felix Timmermans

Tragische omstandigheden, onzuivere oogmerken, vooringenomenheden hebben de naam en de waarde van Felix Timmermans tot weer ‘een geval’ herleid. Zij die hem aanbaden, hebben hem in hun nagedachtenis verbrand; zij, tot wie hij door zovele temperamentsverschillen niet genoeg sprak, zijn hem genaderd; de Lierenaars, die door zijn aanwezigheid in hun midden er geld, glans en vermaardheid aan verdienden, vergaten bij zijn afsterven dat zonder hem Lier ‘in slaap’ zou vallen, zoals Assisië het deed zonder Franciscus.

De tegenstanders laten nu de goedkoopste argumenten circuleren. Auteurs die in vele talen vertaald werden, bij hun leven veel gelezen werden, dus het succes kenden in binnenen buitenland zijn juist deze die het nageslacht niet in het gulden boek der onsterfelijkheid opschrijft. Dit schijnt ons tenslotte een magere troost, goed voor de zovele tweederangs-figuren. Want we weten dat niet alle wijdvermaarde kunstenaars onder het mes van dit argument vallen.

Vele voorstanders, van hun kant, laten natuurlijk na hun critische nuchterheid terzijde te schuiven. Alhoewel hun oordeel soms als verzet tegen te verregaande verguizing bedoeld is, mist soms ook hun houding de nodige overtuigingskracht.

* _* *

Met het heengaan van Felix Timmermans verliest de Vlaamsche literatuur de brede, overgelukkige glimlach van een diep-religieus romanticus. De woorden, die Timmermans in de mond van zijn Franciscus legde, zijn op hem zelf toepasselijk: ‘O Heer, ik ben beschaamd dat Gij mij, zo'n worm, als vat gebruikt, waarmee Gij Uw liefde over de menschen uitgiet’.

De schepper van Pallieter is, als wij allen, het kind van deze twijfelzuchtige en onrustige eeuw. Ook hij maakte de decadentie door die onze eeuwwending kenmerkte, ook hij leed er onder tot op de rand der ineenstorting, voelde zich op

[p. 220]

een moment een ‘verloren man’ als Papini, tot hij als door ingeving het houvast vond in de enige zending in een religieuse renaissance van berustende, lovende, blijmoedige aard.

De betekenis van Timmermans ligt daardoor eveneens in het scheppen van een ander, een nieuw mens, omdat hij daar behoefte aan had. Ons heeft voor het merendeel voor ogen gestaan dat zijn romanfiguren slechts een heropleven van folkloristische traditie beoogden, terwijl het ons is ontsnapt dat zijn volks-dynamische verbeelding merkwaardig samenviel met de poging van Charlie Chaplin, langs het kluchtige om, de bedomptheid, de bedruktheid, het overdreven fatsoen, de sophistiek af te reageren.

De chaplinades van Timmermans bezitten nergens een acerb-critische toon en nooit heeft hij ze vereenzelvigd met een persoonlijk-psychologische ontleding. Het nieuwe bestond voor hem ook niet in een of andere conceptie van übermenschliche aard, het ander mens-worden stond hem voor ogen als een herbezieling van wat door de mensen van zijn tijd achteloos werd voorbijgegaan. Opnieuw ontdekken, niet een nog onbekende ontdekken. Aarde en leven als Gods schepping beschouwen en de verbeelding laten spelen met het geschapene tot meerdere glorie van leven en God.

Wat Papini verwezenlijkte, n.l. ‘la plus grande chose que l'homme puisse faire est d'ajouter de la vie à la vie, de l'esprit à l'esprit et non de grignoter, remastiquer, mâchonner les oeuvres des autres’, heeft Timmermans op zijn manier gedaan, d.w.z. een verlangen leven gegeven, waaraan een uiteengerukte tijd zich oprichten kan.

Wat hij zag was aanvankelijk de lichtvoetige, ontvankelijke, ontvlambare dagenmelker, de bewonderaar en aanbidder der aardse genoegens, de jonge, levensblije mens, de gelovige rabelaisiaan, de als 't ware ontkwetsbare, de volle geluksdroomgestalte, de kinderlijke vitalist: Pallieter. Dat hij aan die levensvolheid, aan die kinderlijke onwerkelijkheid moest retoucheren, kon niet uitblijven. Want boven het aardse beminde Timmermans God. Hij aanbad hem in het Kindeke Jezus en in Onze Lieve Vrouw, hij aanbad hem in de aanvaarding van de armoede, ‘de perel van het evangelie’. Op de

[p. 221]

harp van Franciscus klinkt nog de kwinkslag door de reeds aantredende zwaarmoedigheid door. Als in ‘Bruegel’ ‘de ernst van den ontgoochelden mensch’ zich niet laat wegdenken, spreekt altijd het kind ‘in de juiching en de vrees, de verbazing, het geloof van het kind’. Tot de psalm geheel doorbreekt (Boetenpsalm) en het heimwee naar den hemel (Adagio) uiteindelijk zijn voldragen voorstelling van een barmhartigen God kennen laat.

Het betrachten van een religieuse renaissance van blijmoedige aard loopt voor Timmermans zelf niet vast in de Pallietergestalte. Zijn optimisme moet aanvaard met de nuance die hij in zijn Franciscus neerschreef: ‘Daar is veel verdriet achter den lach van de menschen verborgen’, of m.a.w. humor teelt men op de humus van de smart.

* _* *

Wij zijn destijds zelf wrevelig geweest om zekere dolle geschriftjes van Timmermans. Laat ons ze nu beschouwen als het kaf dat altijd in het koren aanwezig is. Maar we kunnen ons niet verenigen met de kleinerende en kleingeestige artikels waar het de totale Timmermans betreft.

Hij was in de grond een dichter. Dat zeggen niet alleen de pijnlijk-mooie verzen die hij op 't laatst van zijn leven schreef, dat spreekt uit de bizondere beeldspraak in zijn proza- en romanwerk. De stijl van Timmermans heeft iets zeer eigens. Hij is minder nog dan zijn inhoud, ook voor de toekomst, weg te cijferen. Hij is zelfs even gewaagd geweest als zijn romantische droom. En niet zelden verraadt hij een scherpe intelligentie. Want het beeld of het spreken in vergelijkingen is voor de dichter de waardemeter van zijn denkkracht. Dat schijnen zekere more brains-adepten al te licht te vergeten.

Een hupse, buitelende beeldspraak heeft Timmermans gevonden, één die in haar beste momenten die frisse verrassende kracht behoudt waarmee ze zoveel jaren terug reeds vermocht te boeien, één die laat doordringen tot het leven van haar schepper, dat zoals hij zelf zegt zich niet in zijn werk weerspiegelt. Timmermans is immers geen auto-biografisch

[p. 222]

auteur, en meer toch dan hij en wij vermoeden lezen we zijn leven uit zijn beeldspraak af.

Kinderspel, volksleven, een onbekomen kuur van kabalisme, landschap en kerkgang omlijnen zijn plastische gaven. Enerzijds gebruikt hij de gewoonste, zo na platste provincietaal, anderzijds de kerkelijke atmosfeer of katholieke gebruiken in zulke originele verbanden dat de vondsten ons niet alleen over een soms aanstoot gevende indruk heenzetten, doch zelfs gelukkig stemmen. De durf van Timmermans is van een ontwapende nonchalance, van een kameraadschappelijke intimiteit, van een vergeeflijke zotskappigheid omdat er een brokje geniale wijsheid onder verborgen zit. De eerste de beste zegt het niet zoals hij, met die volborstige eerlijk- en goedmoedigheid, met die ongeleerde joviale spitsvondigheid, met die plebejische ongekunsteldheid.

De mens Timmermans! Als volksjongen, als gevoelig artist kan hij wel wat hebben mispeuterd, mispeuterd als grappenmaker, als ieder mens in daden en gedachten, maar hij is het ook die met liefde en zorg gebogen ligt over zijn prentjes en zijn volgeschreven vellen, die zich plezierig verkneukelt in de arbeid waarvoor hij gekomen is en die dat doet omdat hij niet anders kan. En het liefst bevindt hij zich in een kerk in Vlaanderen, zoals zijn broer Bruegel ‘in de schoone moederlijke Kapellekerk’, om er te bidden. Te bidden voor zijn land, zijn volk, zijn droom en Gods genade.