Roeping. Jaargang 23

[p. 678]

Kroniek

Hermann Hesse
Internationaal denkend mens en zoeker naar waarheid.

Hermann Hesse is reeds in zijn jeugd in Duitsland een bekend en tot op zekere hoogte zelfs populair schrijver geweest. Zijn ‘Peter Camendzind’, dat in 1904 verscheen, maakte hem met één slag beroemd. Menige Duitser van die tijd zal in den held van dit verhaal, naar buiten onbeholpen gevoelsmens, intelligent en kunstzinnig, maar verstoken van die éne kunst, die levenskunst heet, met een zeker welgevallen zich zelf herkend hebben. Ook ‘Unterm Rad’, dat in de tijd, waarin het probleem van de ‘Schülerselbstmorde’ een brandende kwestie was, zulk een onderwerp behandelde, moest opgang maken. Dit boek heeft waarschijnlijk het noodlot van Hesse bepaald, dat men hem ‘voor eens en voor al’ in de literatuurboeken een plaats bezorgde aan de zijde van dien anderen Zwabischen dichter Emil Strauss, die in zijn ‘Freund Hein’ hetzelfde onderwerp aansneed.

De jonge Hesse had het geluk, een uitgever te vinden, die op grond van voorafgaande kleinere publicaties vertrouwen in hem stelde, namelijk den bekenden S. Fischer te Berlijn, zodat de schrijver op 27-jarige leeftijd van zijn pen kon gaan leven. Hij publiceerde veel in tijdschriften, schreef o.a. over St. Franciscus van Assisië, gaf enige bundels kleinere verhalen: ‘Diesseits’ en ‘Nachbarn’ uit en liet twee kunstenaarsromans verschijnen: ‘Gertrud’ 1910 en ‘Rosshalde’ 1914.

Gedurende de eerste wereldoorlog verschenen van Hesse gedichten: ‘Musik des Einsamen’ en een drietal korte schetsen: ‘Knulp’. Na de oorlog behaalde de schrijver dan nog eens een groot succes, dat, wat de Duitsers een ‘Publikumserfolg’ noemen, met zijn ‘Demian’, dat hij onder het pseudonym Emil Sinclair liet verschijnen. Als gevolg van deze laatste

[p. 679]

omstandigheid werd hem een prijs voor beginners toegekend, die hij echter teruggaf met bekendmaking van zijn werkelijke naam.

Sindsdien is het om Herman Hesse heen veel stiller geworden, hoewel hij ongetwijfeld een kring van bewonderaars behouden heeft, ook in ons land. In Duitsland zelf verloor hij het vertrouwen van zeer velen, hij werd een problematische figuur, waarmee men niet goed raad wist, en wel om de volgende redenen:

Herman Hesse ontpopte zich in de vorige wereldoorlog, tot grote ergernis van zijn meer nationalistische landgenoten, als een overtuigd pacifist, als een internationaal voelend mens, die zich reeds in 1914 in een oproep tot de kunstenaars en intellectuëlen van de elkaar beoorlogende naties richtte met de aansporing, toch objectief te blijven en de hyper-vaderlandse gevoelens niet uit te strekken tot de producten van kunst en cultuur, ja, die zelfs de euvele moed had, er op te wijzen, dat de Geällieerden misschien wel niet alleen de schuld van de oorlog droegen.

Maar er zijn andere oorzaken voor Hesses afnemende populariteit, oorzaken, die ongetwijfeld dieper liggen, in de persoonlijkheid en de werken van den schrijver.

In zijn eerste periode vertoont deze zich aan ons als een rustige, wel wat melancholische en eenzelvige, maar niet volsrekt onharmonische natuur. Na de oorlog van 1914 wordt dit anders: er is als het ware een breuk in zijn ontwikkeling gekomen, of, als men wil, een doorbraak. De zenuwspanning van de oorlogsjaren, de verwoesting van zijn gezinsleven, het verlies van zijn vermogen, dat alles had bij den dichter een geestelijke uitputting teweeggebracht, die hem bijna willoos overleverde aan de invloeden van bepaalde psychoanalytische opvattingen, van Nietzsche en van gnostisch-mystieke ideeën. Hiervan getuigt vooral het bovengenoemde werk ‘Demian’, waarin hij de autonomie van het driftleven en de terzijdestelling van het verschil tussen goed en kwaad predikt. Ook ‘Klingsors letzter Sommer’ is een sprekend bewijs voor de disharmonie van Hesses gevoelsleven in die innerlijk bewogen tijd. ‘Der Steppenwolf’ ((1927) en ‘Narziss und Gold-

[p. 680]

mund (1930) tonen ons eveneens, dat de dichter zijn innerlijke zekerheid ten opzichte van morele problemen in die tijd nog niet teruggevonden heeft, terwijl daarentegen ‘Siddhartha’, althans tot op zekere hoogte, als een rustpunt in die innerlijke strijd beschouwd kan worden.

Zo wekken juist de rijpste kunstwerken van Hesse in den lezer zeer tegenstrijdige gevoelens op. Klinkt ons daaruit eenerzijds een ernstige stem tegen, die vermaant tot vroomheid, waarheid en liefde, ja tot ascese, aan de andere kant kwetsen zijn geschriften dikwijls in hoge mate het zedelijk gevoel, zodat de schrijver voor geen enkele groep volledig aanvaardbaar wordt, noch voor ernstige lezers, voor wie, alle andersluidende theorieën ten spijt, het schone en goede een natuurlijke eenheid vormen, noch voor de op sensatie beluste massa. Immers, het is den schrijver er volstrekt niet om te doen, op lagere instincten te speculeren, integendeel, het is hem diepe ernst met zijn voor ons vaak aanstotelijke theorieën.

Hier raken we een trek van Hesses persoonlijkheid, die zijn stempel drukt op het gehele oeuvre van zijn latere periode: de taaie volharding, waarmee hij gezocht heeft naar, men mag wel zeggen, geworsteld heeft om een geesteshouding, geheel aangepast aan de eigen persoonlijkheid. Daarbij komt de instelling van den geboren Protestant aan den dag, die niets aanvaardt, wat hij niet aan eigen aard kan assimileren, wat niet met zijn eigen ‘levensgevoel’ strookt. Immers dit is de moderne voortzetting van het vrije onderzoek, een uitbreiding en misschien verinnerlijking van dit oude Protestantse beginsel.

We zien dan in ‘Siddhartha’ den Brahmanenzoon achtereenvolgens het Brahmanisme in zijn priesterlijke en ascetische vormen, dan ook het Boeddhisme verwerpen, om langs een geheel eigen weg te komen tot een volstrekt eigen levensen wereldbeschouwing.

Deze lijn wordt gevolgd in ‘Narziss und Goldmund’ en, lag in ‘Siddhartha’ nog het voornaamste accent op de practische levenshouding, op het vinden van de innerlijke vrede, terwijl het denken zich oploste in een vaag monisme, in het latere werk, waar van het bepalen van een vaste levenshou-

[p. 681]

ding als het ware weer moedeloos wordt afgezien, krijgt daarentegen de wereldbeschouwing een scherper reliëf. Het monisme wordt als onhoudbaar opgegeven; in plaats daarvan treedt een uitgesproken dualisme, het meedogenloze inzicht in de tweespalt van geest en stof, van zijn en worden, van abstractie en zintuigelijk leven. Deze tegenstelling kan volgens Hesse alleen in de kunst verzoend worden. Goldmund, de bandeloze vagant, die zijn leven doorbrengt in een wilde roes van zinnelijke liefdesavonturen, is alleen als kunstenaar ook een geestelijk wezen en drukt als zodanig het eeuwige, de idee uit in de vergankelijke stof. Als mens daarentegen is hij niet in staat, de kloof tussen geest en stof te overbruggen en zijn leven te vormen volgens eeuwige beginselen. Dit is de troosteloze conclusie, die Hesse in zijn rijkste en meest suggestieve werk trekt: Het Eeuwige, de Geest neemt slechts tijdelijk bezit van den mens, in de hoogste momenten van diens leven; verder is deze niets dan stof, hij bezit geen persoonlijke onsterfelijkheid; geest en stof, ook de bezielde stof, staan onverzoenlijk tegenover elkaar (behalve in de kunst), zodat de geest niet bij machte is, de stof, in het bijzonder de bezielde stof, te beheersen en te vormen. ‘Der Geist als Widersacher der Seele’!

Doch ook sinds ‘Narziss und Goldmund’ heeft Hesses ontwikkeling niet stil gestaan. Reeds het kleine boekje: ‘Die Morgenlandfahrt’ (1932) wijst op een kentering. In het laatste grote werk van den schrijver: ‘Das Glasperlenspiel’ (1943) zien we, dat in de strijd tussen geest en stof de eerste definitief gezegevierd heeft en dat de dichter de mogelijkheid aanvaardt van een vormgeving en bepaling der zinnelijke wereld door de geest. Dit boek, dat in de uitbeelding niet meer zo levendig en aanschouwelijk is als ‘Narziss und Goldmund’, doch meer het ijle en abstracte karakter van een ouderdomsproduct vertoont, zal desondanks door de kenners van Hesse met vreugde begroet worden. Zij zullen den schrijver herkennen, niet alleen aan het meesterschap, waarmee hij als steeds de taal hanteert, aan dat sterk persoonlijke, doordringende accent van zijn stijl, dat hem van meet af aan eigen was, maar ook aan de diepe ernst, waarmee hij de proble-

[p. 682]

men, die steeds de kern van zijn leven en beleven vormden, behandelt en op eigen wijze oplost. Het mag dan waar zijn, dat wij ook hier niet in alle opzichten met den schrijver in kunnen stemmen, wij mogen niet vergeten, dat dit resultaat bereikt is door iemand, die de genade van ons Heilig Geloof niet bezit en dat wij niet bij machte zijn te beoordelen, met hoeveel innerlijke strijd zulk een ontwikkeling in het denken van een mens gepaard gaat.

Ook ons, Katholieken, kan de levensgang van een dichter en denker als Hesse veel leren, zoals het contact met andere wereldbeschouwingen dat steeds kan, wanneer wij ons niet uitsluitend op een scherp polemisch standpunt plaatsen, maar ook trachten, het goede en waardevolle in die andere opvattingen op te sporen, om dan telkens tot de nooit verrassende, maar wel altijd weer verblijdende conclusie te komen, dat al dat goede en waardevolle verenigd te vinden is in de Una Catholica.

Het spreekt vanzelf, dat vele boeken van Hesse niet voor alle lezers geschikt zijn, doch het ware wel te wensen, dat de Katholieke intellectuelen, die in staat zijn tot oordelen, er toe zullen besluiten, kennis te maken met het oeuvre van dezen zoeker naar waarheid en innerlijke vrede..

Dr. J. KUNZE