Roeping. Jaargang 23

[p. 489]

Anton van Duinkerken
Nicolaus van Milst.

V.

‘De liefde heeft dan victorie bekomen over de vreese’¹⁾ heel de verdere ontwikkeling van Nicolaus van Milst als volkspredikant en lyrisch dichter kan in dit stralende woord worden samengevat. Als veel van het beste katholieke werk uit de zeventiende eeuw, ontstond zijn meest ontroerend oeuvre in de stilte, toen de schrijver niet jong meer was. Bejaard en bedaard, maar door beproevingen verinnigd, wijdt hij zich nu in hoofdzaak aan de zusters op het Begijnhof, voor wie hij kleine meditatie-plechtigheden organiseert, door kinderlijken koorzang opgeluisterd. Hij gunt heur de vreugden des levens, maar zelf heeft hij zich afgewend van alles wat naar uitbundigheid zweemt. Met een beminnelijke bijgedachte aan de kloosterlijke vastenavond-viering, zet hij zijn lijdensmeditaties in: ‘Ghelijck alle dinghen sijnen tijdt heeft, soo isser oock eenen tijdt van weenen, ende van lacchen. Den tijdt van lacchen stellen wij nu ter zijden en met onse Moeder de H. Kercke beginnen wij den salighen tijdt van den Vasten, als den bequaemsten om te weenen en droevigh te zijn tot vreught der sielen’²⁾

Het voornaamste deel van zijn gehoor, en waartoe hij zich herhaaldelijk in het bijzonder richt³⁾, bestaat wel uit begijnen, maar de meditaties in de oude Sint Wendelinus-kerk worden klaarblijkelijk ook bijgewoond door vromen uit de burgerij. Hij spreekt hen toe over hun eigen stad: ‘Waer 't saecken (luystert naer mijn vrage) dat u door eenen Engel des Heeren veropenbaert was, dat al, die te Breda souden comen te sterven, sekerlijck souden verloren gaen ende eeuwelijck verdoemt zijn; en datter niemandt verloren oft verdoemt sou zijn als⁴⁾ die al-daer sou comen te sterven,

1) Den Sone Godts. Antw. 1697. Blz. 49.

2) ald. blz. 6.

3) ald. blz. 86; Seven Meditatien. Antw. 1702 blz. 51, 59.

4) dan.

[p. 490]

sout-ge in de stadt van Breda wel gerustelijck connen blijven? Soudt g'er wel eenen nacht connen vertoeven? Soo'er oock maer het minste graentjen wijsheyd in u is, ghy sult'er uyt loopen en niet uyt gaen¹⁾; al was 't dat ge daer als eenen coninck leefde en daer buyten uw broodt moest bedelen van deur tot deur...’²⁾

Hij schildert deze katholieke kleinburgerij in haar dagelijksche bedoening, die met haar alledaagsche vroomheid tot eenzelvigwordens is verstrengeld: ‘Gy sult hier misschien seggen: Wel, wat sou ick al doen? Ick en roove, noch ick en moorde; ick en onttreck -, noch ick en begheere iemandt het zijn; ick sitte van 's morgens vroeg tot 's avonds laet in mijnen winckel; ick slaen myn ambacht, mijn affairen wel gade; ick doen al dat een vader oft moeder sou doen om hun kinderen op te brengen; ick hoore Sondaeghs en 's Heyligh-daeghs mis en sermoon, en 's wercken-daeghs als het gelegen komt; ick gaen alle maenden te biechten en tot de Tafel des Heeren; ick geve dan-en-dan oock al een aelmoesse naer mijn cranck vermogen; mij duckt, soo ick sien can aen een ander, dat ick al doe gelijck mijns gelijcke; oock soo en zijn wij geen religieusen, priesters, begijenen oft quesels’³⁾.

En bovenal: hij spreekt geheel hun eigen taal! Er zijn uit deze periode der geschiedenis maar weinig documenten in de West-Brabantsche volkstaal. Hadden de preeken van Nicolaus van Milst alleen de waarde, zulk een document te zijn, ze zouden hierom de belangstelling verdienen van philoloog en folklorist. Tot in het hart der innigste ontroering blijft hun schrijver een volksman, die aan de gemeenzame spraak menige pakkende zegswijs ontleent. Hoewel hij het goedkoop effect van den populairen humor - zoo gaarne door toenmalige volkspredikanten gezocht - blijkbaar uit overwegingen van waardigheid versmaadt, bereikt zijn ongedwongen taalgebruik herhaaldelijk, in proza en in poëzie, een frischheid van volksaardig naïvisme, die hem als stijl-

1) n.l. niet gáán, maar lóópen.

2) Den Sone Godts blz. 34-35. Zie ook: Seven Meditatien blz. 95-96.

3) Jesus ghekruyst. Antw. 1693 blz. 94.

[p. 491]

kunstenaar een hooger plaats gunt dan hem tot heden toe is toegekend. Eenige, uit overtalrijke gekozen voorbeelden mogen hiervan overtuigen:

‘Loopt, segh ick, en wacht niet; 't is misschien den lesten keer, dat u dien goeden Godt belieft te roepen, laet ghy desen voorby-gaen, adieu met uwe saligheyt, daer is geen hope meer’¹⁾.

‘Wat de bekoring des duyvels belanght; den duyvel en vermagh niet meer als eenen gebonden hondt, hy can bassen, maer niet bijten als die wilt gebeten cijn, die naer hem toe comt’²⁾

‘Waerom oock hier niet het beste? Wat heeft u dit leven misdaen, dat ghy met een soo slecht te vreden zijt?’³⁾.

‘Couragie, lieve ziele, het gaet wel, hoopt also vrijelijck in den Heere, en in der euwigheydt en sult gij niet beschaemt worden’⁴⁾.

‘Dit heeft de heylighe zielen bij-naer uitsinnigh ghemaect, dit heeft hun niet een sier doen achten, berooft te worden van hun goederen, verstooten te worden van hun eeren, gesonden te worden in ballinckschappen, pijnen te lijden, schanden te verdragen, selver de wreedtste dooden te onderstaen; ter liefden van Jesus het docht hun niet met allen: soo waren sy ontsteken van dit Goddelijck Fornuys; waer-om wy oock niet, lieve ziele? Waarom? Ick sal 't u seggen: om-dat wij sot en dwaes zijn, om-dat wij niet (als sy) onse oogen hebben in ons hooft’⁵⁾.

‘Ghelijck de ooghe, oock om het minste sandeken⁶⁾, datter in waeyt, comt te loopen, bewaert oock soo de goddelijcke wet, dat-ge oock om de sandekens van uw'kleyne fouten comt te weenen en droef te zijn’⁷⁾.

‘Dat⁸⁾ een wys, ongepassit⁹⁾ vader des huysgesins een

1) Jesus ghekruyst, blz. 37.

2) ald. blz. 36.

3) blz. 99.

4) blz. 113.

5) blz. 162.

6) zandkorreltje.

7) Den Sone Godts, blz. 42.

8) Stel, dat = indien.

9) niet door hartstocht (passie) verbijsterd.

[p. 492]

costelijck¹⁾ vat, om-datter een stinckende vochtigheydt in is, in stucken dede smijten en in de reole werpen; sou-men niet seggen, dat het wel een leelijcke vochtigheydt moet zijn?’²⁾

‘Zijt maer oprecht goedt van wil, gaet'er met een stercke resolutie op deur, Godt sal u helpen; en ghy sult daer naer verwondert staen, hoe dat-ge sult hebben deur-ghebroken, dat u nu soo swaer en ghelijck onmogelijck schijnt’³⁾.

‘Ende den Prince der Apostelen, Petrus, hoe en heeft hij sijn sonden niet blijven beweenen, al waren s'hem vergeven? Soo dickwils als hy den haen hoorde krayen, liepen sijn ooghen, soo datter vôoren in sijn kaecken waren van sijn geduerige traenen’⁴⁾

‘Die bloedige fonteynen, die de nagelen gemaeckt hadden in sijn handen en sijn voeten, liepen nu overvloedelijck; en siet, dien minnelijcksten Jesus keert sijn bedruckt aensicht naer den hemel en berst uyt in dese alderlieffste woorden: Vader, vergevet hun, want s'en weten niet, wat-se doen’⁵⁾.

‘Lieve ziele, die noch mooght hopen, dat g'in den staet sijt van gratie, houdt'er u in, in Godts name houdt'er u in, al moest ge bedelen, al moest g'allendigh leven, al moest g'oock duysendt dooden sterven. En die'er uiytgevallen sijt: spoeyt u spoeyt u; doet dat gij kont om daer wederom in te geraecken. 't Magh kosten, wat het wilt, en spaer'het niet; helpt'er u wederom in, hoe eer hoe liever; en wacht niet, en vertoeft niet; en seght niet met den raeve: cras, cras; morgen, morgen⁶⁾. Als gy de stemme soo maeckt van een raeve, dan hangt u de ruïne over het hooft. De raeve is van de arce gevlogen en niet weder-om gekeert. 't Is te beduchten, dat gy, van de arcke der gratie door uw'sonden af-getrocken, soodoende, oock door penitentie niet en sult wederom-keeren’⁷⁾.

Deze vaardigheid van het West-Brabantsch tot uitdruk-

1) kostbaar, duur.

2) ald. blz. 62.

3) blz. 90.

4) blz. 100.

5) Seven Meditatiën. Antw. 1702. blz. 16.

6) “cras” is het Latijnsche woord voor “morgen”. Van Milst verwijst naar St. Augustinus. Sermo 164 de tempore.

7) Seven Meditatiën. blz. 88-89.

[p. 493]

king van allerlei gemoedsbeweging, heeft hem de omgang met zijn bescheiden kudde geleerd. Zijn meditatieboekjes biedt hij dan ook aan begijntjes aan als dankbaarheidsgeschenken. Het oudste en ontroerendste, dat wel zijn meesterwerkje heeten mag, Jesus ghekruyst en ghestorven voor het wel-varen van den mensch ofte Het Vermaeck der Ziele, bestaande in vijf meditatiën op de vijf glorieuse wonden van den ghecruysten Jesus¹⁾ is opgedragen ‘aen de seer godtvruchtighe Jouffrouw, Jouffr. Maria Schuermans, meesteresse van het Begijn-hof tot Breda, ende in haer aen alle de Begijntiens ende andere Godt-soeckende zielen’.

Het verdient onder de devotiewerkjes van zijn tijd, vooral bijzondere aandacht om de groote godsvrucht, die de schrijver in de vijfde meditatie aan den dag legt jegens het Heilig Hart van Jesus; ook elders²⁾ geeft hij meermalen blijk van die devotie, door zijn tijdgenoot, pater Fulgentius Bottens O.F.M. (1637-1717), den schrijver van Het Goddelick Herte ofte de woonste Godts in het herte³⁾ met zooveel vurigheid verbreid. Aangrijpend is het gebed van Nicolaus van Milst tot dit heilige Hart. Het had zeker opgenomen moeten worden in de omvangrijke studie met bloemlezing, door G. Kanters aan deze devotie gewijd⁴⁾:

‘O Hert van Liefde! ick val u met alle nederigheydt te voet en ick bedancke U uyt den gronde mijns herten, dat Ghy my met alle dese soo uytstekende middelen hebt willen wecken en trecken tot uwe Liefde. O Goedtheydt, hoe wel hebt Ghy geseydt: “Als ick sal verheven zijn van de aerde, Ick sal alles trecken tot Mij”⁵⁾. Wie isser, die hier niet en wordt ghetrocken? Hoe sal ick beantwoorden, dat Ghy my gedaen hebt? Ick en weet u niet anders te seggen als ick bedanck u uyt den grondt myns herten. Myn lichaem, myn

1) T'Antwerpen. Bij Franciscus van Gaesbeeck, woonende bij 't stadthuys in den dubbelen Arendt. 1693.

2) b.v. Den Sone Godts. blz. 39; 69.

3) Te Brugghe. Bij Pieter van Pee. 1685. (2 deelen).

4) De Godsvrucht tot het Heilig Hart van Jesus in de vroege Staten der Nederlanden. Brussel- en 's-Hertogenbosch. 1929. Idem. Nieuwe geestelijke bloemengarve. Brugge en 's-Herogenbosch. 1931.

5) Joan. 12, 32.

[p. 494]

ziel, myn leven, myn doodt, al wat ick can en magh, o Jesu! dat is voor U; voor U, en voor niemandt anders. 't Is waer, 't en heeft niet veel te bedieden; dan ick en hebbe, nochte ick en wete iets meerders. Om uwe grondelooze bermhertigheden, oneyndelycke goedtheydt, onblusselijcke liefde te belijden, te loven en te dancken, daer en zijn wy niet toe bequaem; dat sy haer selven belijden, bedancken ende groot maecken; soo heeft uwen H. Propheet my voor-gedaen, en ick volge hem naer: “Laet den Heere belijden sijne bermhertigheden en sijne wondere wercken, gedaen aen de kinderen der menschen”¹⁾.

Uit zijn talrijke bronvermeldingen blijkt, dat de Bredasche Begijnhof-pastoor zijn ascetische lectuur heeft aangepast aan zijn ambt: in het bijzonder de geschriften van allerlei vrouwelijke heiligen raadpleegt hij met aandacht. Hij verwijst naar de visioenen der gelukzalige Angela di Foligno²⁾, naar de openbaringen der heilige Mechtildis³⁾ en der heilige Birgitta⁴⁾, naar de geestelijke ervaringen van de heilige Catharina van Siëna⁵⁾. Als leerling uit de school van pater Poirters verlucht hij zijn betoog met pakkende gelijkenissen⁶⁾ en verhalen⁷⁾, soms aan de nieuwste litteratuur ontleend. Maar het is opvallend, dat hij, de geschiedenis van “den gedespereerden Theophilus” uit Surius voor den dag halend, geen blijk geeft, die van Beatrijs te kennen, hoewel ze wijdloopig in alexandrijnen berijmd was door pater Petrus Vloers O.P. in het tweede deel van diens Wonderbaere Mirakelen van den H. Roosen-crans⁸⁾, juist in den tijd, dat Nicolaus van Milst begonnen zijn moet, poëzie te lezen. Wel beroept hij zich weer op een emblematist zijner dagen, die de liefde Gods als een magneet heeft voorgesteld, maar hij verzwijgt diens naam: “hier-om heeft een sekeren subtylen geest afgebeeldt eenen seyl-steen, getrocken van het yser en daer on-

1) Ps. 106, 8; Jesus ghekruyst, blz. 178.

2) blz. 11.

3) blz. 12.

4) Den Sone Godts, blz. 68; Seven Meditatièn, blz. 136.

5) Seven Meditatiën. blz. 78-79.

6) Jesus ghekruyst. blz. 52-56.

7) ald. blz. 40; 105; 125; 151; 165.

8) T'Antwerpen. Bij Jacob Mesens op de Lombaerde Veste. 1659.

[p. 495]

der gestelt dese woorden: Niet anders is de Liefde Godts”¹⁾, Ook citeert hij uit de zeventiende eeuw een preek van pater Henricus Engelgraeve²⁾ en een brief van Fredericus Fornerus³⁾ doch zijn voornaamste bronnen blijven de kerkvaders en hij legt nergens getuigenis af van solidariteit met de populaire zedenpredikers, die hem gedeeltelijk tot voorbeeld strekten zonder hem in zijn oorspronkelijkheid te schaden. Over het algemeen is het vermetel, te gelooven, dat de katholieke dichters van dien tijd elkanders werken goed gekend zouden hebben. Zoo treft het b.v. ook, dat Van Milst in zijn overwegingen over de vijf wonden wel het “Jesu dulcis memoria” van Sint Bernardus aanhaalt⁴⁾, maar nergens melding maakt van diens “Rhytmica Oratio ad unum quodlibet membrorum Christi patientis”⁵⁾, hoewel ze onder den titel Godtvrughtighe oefeninghe van den H. Bernardus tot de lidmaaeten van den gekruysten Jesus’ reeds in vertaling van P.B.M. was opgenomen in het eerste deel van Den Gheestelijcken Nachtegael⁶⁾ van 1634, en nog in 1685 herdrukt was in het eerste deel van Het Goddelick Herte door Fulgentius Bottens⁷⁾.

Uit zulke gegevens moet men wel besluiten, dat Nicolaus van Milst, hoewel hij zich blijkbaar inspande om zijn vroom gehoor uit de zuiverste en meest geschikte bronnen te laven, vast niet volledig op de hoogte was van de katholieke propaganda-litteratuur zijner eeuw en dat hij zijn verbazende belezenheid maar matig uitbreidde met de werken der modernen. Hieruit volgt dan meteen, dat hij betrekkelijk zelfstandig werkte volgens de algemeen aanvaarde methode van de school van Poirters, hetzij omdat in zijn Bredaasch isolement de nieuwe litteratuur uit Zuid en Noord maar schaars tot hem doordrong, hetzij omdat hij er geen hoogen prijs op

1) Jesus ghekruyst, blz. 155.

2) Seven Meditatiën, blz. 27.

3) blz. 151.

4) Jesus ghekruyst, blz. 177.

5) De authenticiteit der aan St. Bernard toegeschreven poëzie kan hier buiten discussie blijven.

6) T'Antwerpen. Bij Jan Cnobbaert. 1634. Eerste deel, blz. 54-73.

7) Te Brugghe ghedruckt bij Pieter van Pee, boeckdrucker op de Plaetse Malen-bergh in de Naem Jesus 1685.

[p. 496]

stelde. Hetgeen hij noodig achtte, was veeleer het steeds onderhouden contact met de kerkelijke traditie, en dit geeft aan zijn Lijdensmeditaties een degelijkheid, een ernst en een diepte, die hij in de moralistische gezangen van de Salighe Vreese slechts zelden bereikt.

De opzet zijner overwegingen over de heilige vijf wonden is eenvoudig. Ze worden alle onderbroken door vijfregelige strofen en gevolgd door een tweetal liedekens op bekende zangwijzen, dikwijls dezelfde, want het liederen-repertoire der Bredasche Begijnen zal beperkt zijn geweest. In elke meditatie wordt met ongeveer dezelfde woorden het beeld van den lijdenden Heiland den hoorders voor oogen gesteld. De wonden van de voeten dienen ter opwekking tot leedwezen over de zonde en tot betering van levenswandel. Dit is de weg van het ‘suyverende leven’. Bij de wonden in de handen wordt uitgeweid over de goede werken en over het geduld in lijden, die tot het ‘verlichtende leven’ behooren. De zijdewond, waaraan de mooiste meditatie is gewijd, moet bewegen tot vurige liefde jegens God en hierin bestaat het ‘vereenighende leven’.

Zoo betrekt de Begijnen-pastoor in zijn vastenpreeken heel het klassieke program der mystiek en richt hij de hem toevertrouwde zielen op het hoogste ideaal der heiligheid. Hoewel zijn poëzie die vlucht niet altijd volgen kan, stijgt ze toch in dit bundeltje hooger dan vroeger en wisselt ze den toon der vaderlijke vermaning gunstig af met dien van een smeltend lyrisme. Werd in de Salighe Vreese onophoudelijk gewaarschuwd tegen het kwaad, in Het Vermaeck der Ziele valt de volle aandacht op het goed, zoo zeer zelfs, dat thans een afzonderlijke beschouwing gewijd is aan de verplichting om niet slechts het kwade te schuwen, maar bovenal het goede te doen:

't Heeft soo veel niet te bedieden,
Dat-men comt het quaed te vlieden,
Soo-men met geen blij gemoedt
Comt te loopen naar het goedt.¹⁾

1) Jesus ghekruyst. blz. 114.

[p. 497]

Zonder geheel geweken te zijn, is de vrees voor wereldsche besmetting thans op den achtergrond geraakt; iedere bladzijde ademt vertrouwen en liefde:

Ick bid u, Jesu, laet my toch genieten
Het minste drupken van uw dierbaer bloedt!¹⁾

Dit is de toon die het geheel beheerscht, en waar hij dezen toon lyrisch weet vol te houden, daar toont Van Milst zich een dichter van beteekenis, zooals in deze mooie strofen op de wijze Hélas, je suis abandonné, die een gebed behelzen tot de doorboorde rechterhand van Jesus aan het Kruis:

O Handt! o waerde Rechte Handt!
O Handt, die met de bliksems speelt en donders
O Handt van al die groote wonders!
Hoe hanght gy daer vervult met pijn en schandt!
Gaen ick u dan alsoo ter hert,
Dat Gy om my ontsiet noch schandt, noch smert?
Ick wil, o Jesu, nu voortaen gaen leven
Alleen bereydt
Om danck en lof te geven
Aen uw' Majesteyt.

Maer al mijn doen is niet-met-al;
Wat wil ick hier van lof en danck veel spreken?
Ick, die zoo vol ben van gebreken,
Die uyt nature helle tot den val?
Jae, laet Gy my alleen begaan,
Daer is geen quaedt, daer ick niet toe sal slaen.
Tot goedt ben ick onnuttigh van my selven;
Al mijne macht,
Dat is den put te delven,
Daer mijn ziel versmacht.

Maer daer ick anders niet vermagh,
Siet my hier nedrigh voor U op mijn kniën,
Op-dat Gy my de handt mooght biën,
Soo staen ick vast, die soo ellendich lagh:

1) blz. 43.

[p. 498]

 

Jont my een druppel van uw'bloedt,

 

In plaets van quaedt soo maeck ick alles goedt.

 

Hier-mé sal ick mijn werken soo palléren,

 

(Hoe slecht sy zijn)

 

Dat sy, als goudt, passéren

 

Voor uw aengeschijn¹⁾.

Hij overtreft dien rijken eenvoud nog in de mystieke zielszucht, waarmee zijn gemoed naar volstrekte vereeniging smacht en plotseling wordt men zichzelf bewust, een tijdgenoot van Jan Luyken (1649-1712) te lezen, wanneer men zulke regels voor zich krijgt:

Wanneer sal 't den tijdt eens worden,

Mijnen Heer en mijnen Al,

Dat ick U genieten sal?

Ach! Wie sal den bandt ontgorden,

Die mijne ziele weder-houdt

Dat sy Godt niet aen en schouwt?²⁾

Het beste, dat hij geven kon, heeft Nicolaus van Milst gegeven aan de Begijnen. Hoe zijn dagelijksche omgang was met deze teruggetrokken parochie, mogen wij glimlachend raden bij de lectuur der opdracht van Den Sone Godts, gheworden eenen Sone des Mensche, lijdende en stervende voor den mensch, voor-ghestelt in de vijf droeve mysterien tot een vruchtbaerigh me-lijden en me-sterven, soo van de beginnende als van de voort-gaende ende volmaecte zielen³⁾. Deze opdracht ‘aen de seer iverighe ende sorgvuldighe Suster, Sr. Elisabeth Verboven, costeresse van de Kercke van het Beggijn-Hof tot Breda’ preludeert op de speelsche en toch zoo devote gelegenheidsverzen, waarmede de priester-dichter Guido Gezelle allehande brave geloovigen gelukkig maken zou, doch is meteen voor Nicolaus van Milst een beginselverklaring over aard en doel zijner activiteit als prediker en dichter:

1) blz. 116-117. Palléren = optooien.

2) blz. 185.

3) T'Antwerpen. Bij Franciscus van Gaesbeeck, Boeck-drucker, wonende bij 't Stadt-huys in den Arendt 1697.

[p. 499]

 

Waerde Suster, als ick dochte,

 

Wie ick dit op-draghen mochte,

 

Soo gy my quaemt in 't gedacht

 

Heb ick voorder niet betracht.

 

Uwen wel-bekenden iver

 

Tot Godts dienst, hoe meer, hoe liever,

 

Gaf de hoop, dat gy met drift

 

Oock soudt ivren voor mijn Schrift.

 

Laet dan toe, magh ick wat vraghen,

 

Dat ick u dit op kom draeghen,

 

Dat ick dezen kleinen pandt

 

Tot uw' sorghe stel ter handt.

 

Ivert gy voor 't Huys des Heeren,

 

Ivert oock tot sijnder eeren

 

Voor sijn levendigh ghebouw,

 

Daer Hij meer in rusten wouw.

 

Zielen zijn oock Godes Tempels,

 

Die-men sticht met goey' exempels,

 

Die-men suyvert en versiert,

 

Als m'haar deughde-lessen stiert.

 

Desen iver gaet VER BOVEN

 

Al ons prijsen, al ons loven;

 

Desen iver trok Godts Soon

 

Uyt Sijns Vaders Hooghsten Throon;

 

't Was dien iver, die Hem porden

 

Om met ons een mensch te worden,

 

Om te wercken, toe-ghereydt¹⁾

 

Voor der Zielen saligheydt.

 

Om den iver van de zielen

 

Liet Hij sich ten lest vernielen,

 

Liet Hem hechten aen een hout

 

Als een schellem en rabout.

 

Hier-uyt kan-men licht bemercken,

 

Dat het sijn de eerste wercken,

 

Dat het is het grootste goedt

 

't Geen men voor de zielen doet.

 

Daer-om heb ick dit geschreven;

1) ingespannen.

[p. 500]

 

'k Hoop dat Godt de vrucht sal geven.

 

Slaet ghy mé de handt wat aen,

 

Dat g'er paert¹⁾ mooght van ontfaen.

 

Laet u oock hierdoor verwecken

 

En tot desen iver trecken;

 

Voeght gy oock dit godlijck werck

 

By den iver voor uw' kerck.

 

Sulckx iedt meerder voor te houwen

 

Dunkt my teghen 't goedt vertrouwen,

 

Dat ick (soo ick heb ghemeldt)

 

Heb op u soo vast ghestelt.

 

'k Sal 't hier-mé dan laeten blijven

 

En tot slot mij onder-schrijven

 

(Wat u voor, oft teghen viel)²⁾

 

Uwen dienaer naer de ziel

Nicolaus van Milst

Pastoor van het Beggijn-hof tot Breda.

Bij het vorige vergeleken, vertoont het werkje weinig nieuws: de meditaties zijn in drie ‘puncten’ verdeeld, ze worden na een kort exordium voorafgegaan door een tusschen-gesangh op de wijse van het Miserere en door een enkele zangstrofe, die de meditatiestof nauwkeurig omschrijft; op ieder punct volgen twee liederen; iedere meditatie wordt weer met gezang besloten; vierregelige rijmpjes van geringe dichterlijke waarde onderbreken nu en dan het prozabetoog, dat zij samenvatten; er zijn veel kerkvadercitaten en enkele geschiedenissen met een stichtelijke strekking, doorgaans uit heiligenlevens geput; er is opnieuw rekening gehouden met de klassieke trappen van het geestelijke leven en het geheel wordt pakkend voltooid door een ‘Slot-Reden vanden ghecruysten Jesus tot de ziele’ en een gebed als antwoord hierop; maar hoewel de voorstelling van 's Heeren lijden soms schriller en bloediger is, hoewel de imaginatie, waaraan een ‘ongelooffelijcke cracht’³⁾ wordt

1) aandeel.

2) In voor en tegenspoed.

3) blz. 17.

[p. 501]

toegekend, bijna geweld lijdt bij de barokke beschrijving van de geeseling¹⁾ en den kruisdood²⁾ overtreft Van Milst den zuiveren zielsgloed van zijn eerste meditatieboekje nergens. Het plastisch realisme, dat hij in dit nieuwe werkje nastreeft, beïnvloedt ook zijn poëzie en doet hem aangrijpende regels schrijven, bijvoorbeeld over den doodsstrijd in den Hof van Olijven:

Siet hier neer-vallen
Den Steun van allen,
Siet hier Godts Knecht

ten eynde afgemat.

Siet Hem besweken
Ter aerd' gestreken
Siet Hem root-verwigh

in sijn bloedigh nat.

Wat harde slagen
Heeft Hij verdragen?
Van wie? Waer mé?

en waer is Hij gewondt?

Ick sien met hoopen
Roy' droppels loopen
Wat is de oorsaeck,

daer dit quaedt uyt comt?

Het is de smerte
Van sijn lief Herte,
Die Hem doet sweten

en water en bloedt;

Dees' wond're wonden
Maecken de sonden,
Daer Hij om strijdigh is

in sijn gemoedt.

Leert uyt dit lijden
Wat vromer strijden!
Zijt tot de sond' niet meer
soo licht gereet;

1) blz. 95.

2) blz. 222.

[p. 502]

 

Steunt op Godts zegen,

 

En vecht'er tegen

 

Ghy sult Hem vaegen

 

af Zijn bloedigh sweet.

 

 

 

Dit sal ick trachten

 

Met al mijn krachten;

 

Maer, Heer, Gy kent

 

de crancheydt vanden mensch;

 

Wilt mij verstercken,

 

Ick sal mé wercken

 

Soo magh mijn strijden

 

vallen uyt naer wensch¹⁾.

Evenals dit mooie gedicht door onmiskenbare breedsprakerigheid tegen het einde eenigszins verzwakt, mist het heele werk de volgehouden spanning, waardoor het boeien moest en men gelooft, dat het handig opgezette ceremonieel van de lyrische onderbrekingen voor het gehoor een verademing geweest zal zijn. Eenige strofen onthoudt men echter. Ze kunnen vergeleken worden met het beste uit hun tijd. Over den naakten Jesus aan de geeselpaal schrijft Nicolaus van Milst:

Jaloursen Godt,

Hoe cont Ghy dit ghedoogen, dat uw'Soon

Staet voor dit vuyle Rot

Moeder-naeckt ten thoon?

Waer blijft uw sweerdt,

Dat vijftigh-duysent veldt,

Om-dat s'onweerdt

Hun ooghen hadden op uw'arck ghestelt?²⁾

En voor het kruishout stort hij dit gebed:

Ick bid, om dat vercorven hout,
Daer Gy voor my aen sterven woudt

1) blz. 58-59.

2) blz. 77. Zinspeling op I Sam. 6, 19.

[p. 503]

 

Ick bid u, Jesus, om dien weerden pandt,

 

Verlicht doch mijn verstandt,

 

Ontsteeckt soo mijn gemoedt,

 

Dat ick met vrucht U aen uw cruys bevroed',

 

Op-dat mijn liefde magh

 

In mijn bedenkingh groeyen, nacht en dagh¹⁾

De Seven Meditatien op de Seven Woorden Christi, gesproken aen het Cruys²⁾, waarvan Cornelis Seldenslach te Breda reeds in 1695 een Cort Begrijp³⁾ had uitgegeven, bieden nog slechts een herhaling, die in zooverre belangwekkend mag heeten, als hier het lyrische mysticisme van Jesus ghekruyst er bij tusschen-zang en ‘toe-maet’ in slaagt, zich te verzoenen met de burgerlijke zedekundigheid van de Salighe Vreese. Opgedragen ‘aen de Seer Edelgeboren Jouffrouw Joanna Barbara de Journo’, behelst het meer verhaaltjes, en van geringer allooi, dan de voorafgegane boekjes; de poëzie is matter en didactischer, de redeneering langer uitgerekt, maar er straalt door alles heen een glimlach van verstandhouding:

O die u hebt begeven

Om suyverlijck te leven

En soo dien liefsten Heer

Te lieven meer en meer,

Die Jesus hebt vercoren

Tot uwen Bruidegom,

Wat is u aengeboren

Geluck en heylighdom!⁴⁾

Men vindt in dit boek, - veruit het meest omvangrijke der drie⁵⁾ - allerteederste woorden over de Lieve Moeder

1) blz. 203.

2) T'Antwerpen. Bij Franciscus van Gaesbeeck. Boeck-drucker en Boeckvercooper, wonende op d'oude Coren-Merckt inden Ackerman, 1702.

3) Deze uitgave heb ik niet kunnen raadplegen.

4) blz. 59.

5) het telt 400 bladzijden; Den Sone Godts telt 279 bladzijden; Jesus gecruyst slechts 194 blz.

[p. 504]

Gods; men wordt erin getroffen door een innigheid van conversatietoon, telkens wanneer de schrijver zich onmiddellijk richt tot de ‘lieve ziele’ van zijn lezers; doch de vloed van de mystieke inspiratie schijnt voorgoed verebd. Wat hij hierna nog maken zal, is hoofdzakelijk ouderdomswerk.

(wordt voortgezet)