Roeping. Jaargang 23

[p. 342]

Boekbespreking

Dr. M.M.J. Smits van Waesberghe, S.J., Het verschijnsel van de opheffing des geestes bij Jan van Ruusbroec en Hendrik Herp, Nijmegen 1945, 18 blz.

Dit boekje bevat de openbare les door den auteur gegeven bij de aanvaarding van het ambt van Lector in de geschiedenis van ascese en mystiek aan de R.K. Universiteit van Nijmegen. Het is een onderzoek naar de leer van twee grootmeesters der Nederlandse mystiek omtrent de plaats welke openbaringen, visioenen en extasen in de ontwikkeling van het mystieke leven innemen. In dit onderzoek wordt ook de verklaring betrokken door deze auteurs gegeven omtrent het feit dat bij het voortschrijden van het mystieke leven het exstatisch karakter van het gebed geleidelijk vermindert en zelfs geheel verdwijnt. Zij blijken een scheiding te leren tussen ziel en geest, een theorie die ook door sommige moderne auteurs verdedigd wordt. Ter verduidelijking wordt ten slotte een vergelijking ingesteld met de leer van de grote Spaanse mystieken omtrent de donkere Nachten.

Deze openbare les is een waardige inleiding op een taak waarin de auteur zich ten doel stelt ‘de ongekende schoonheid onzer autochtone Nederlandse mystiek, van onze eigen Nederlandse mystieke school bekend te maken’. Bij de vervulling van deze taak stelt hij zich voor niet lang te blijven stilstaan bij de literaire en historische kwesties doch vooral de teksten zelf te lezen en te herlezen en ze vruchtbaar te maken voor de geestelijke vorming van zijn leerlingen.

Deze methode heeft ongetwijfeld veel aantrekkelijks. Immers door ons te beperken tot een literair en tekstcritisch onderzoek, dat uiteraard aan de buitenkant blijft staan, doen we de eigenlijke waarde van mystieke geschriften te kort. Ook de literaire schoonheid is voor deze werken iets bijkomstigs. Wat de auteurs op de eerste plaats voor ogen hadden was hun lezers iets mee te delen omtrent de geheimnisvolle werkingen van God in de ziel die tot de ervaring van het goddelijke geroepen wondt. Niettemin ook de mystieken zijn kind van hun tijd en men kan de vraag stellen of bij de huidige stand van het onderzoek een juiste beoordeeling van de leer der Nederlandse mystieken reeds mogelijk is. De bepaling niet alleen van de literaire maar vooral van de doctrinaire afhankelijkheid is van het grootste belang voor een zuiver begrip van de leer der afzonderlijke schrijvers. En op dit punt staat het onderzoek van de geschiedenis der Nederlandse mystiek nog in een beginstadium.

Over het verschijnsel van de opheffing des geestes en haar plaats in de verschillende phasen van de mystieke opgang geeft Ruusbroec weinig dui-

[p. 343]

delijke teksten. Herp is zeker duidelijker, maar hij leefde ook een eeuw later en heeft ongetwijfeld andere invloeden ondergaan. Gaan we bij het onderzoek naar de leer van deze auteurs onbewust niet te veel uit van hetgeen sinds de Spaanse mystieken van de 16e en 17e eeuw algemeen aanvaarde leer geworden is of zelfs van moderne psychologische theorieën? Een vergelijking daarmede kan nuttig zijn wanneer de leer van de Middeleeuwsche auteurs eenmaal vaststaat. Maar voor deze vaststelling zelf is een vergelijking met voorgangers en tijdgenoten, theologen en mystieken. van groter belang. Bij de meeste vertegenwoordigers van de verschillende geestelijke scholen in deze tijd valt een zoeken en tasten waar te nemen naar nieuwe wegen. Meer nog dan voor de andere theologische tractaten die in de openbaringsgegevens een scherper omschreven fundament vinden, geldt de wet van de geleidelijke ontwikkeling voor de geschiedenis van de mystiek die de voor de menselijke geest zo ongrijpbare en in woorden zo moeilijk formuleerbare ervaringen in de hoogste vermogens van de ziel had vast te leggen binnen het kader van een dogmatiek en een psychologie die ook zelf nog niet haar definitieve uitdrukkingsvormen gevonden hadden. De ontwikkeling van een leer, dogmatiek en mystiek, wordt slechts zelden met een zelfde akribie en een zelfde zin voor nuancen beschreven als voor de geschiedenis van andere verschijnselen wordt nodig geacht. En toch kan alleen op deze wijze de leer van elk geestelijk schrijver met zekerheid worden vastgesteld en zijn plaats bepaald in de ontwikkeling van de mystiek. Alleen langs deze weg zal het ook mogelijk zijn een afdoend antwoord te geven op de vraag in welke mate van een autochtone Nederlandse mystiek kan gesproken worden.

Deze methodische bemerking moge echter geen afbreuk doen aan de waardeering voor het in dit boekje gebodene. Men moet zich nu eenmaal beperken zeker in een openbare les, en wat de auteur geeft wekt hoge verwachtingen. Het zij hem qegeven zijn collegezaal te maken tot een centrum van alzijdige en diepgaande studie van de Nederlandse vroomheid en daardoor tevens voor haar de waardering te wekken welke zij verdient.

Dr. A. VAN LEEUWEN, O F. M

Gabriel Gorris, Oorlogsnovellen, met illustraties van Frans Hamers, Uitgeverij Pax, 's-Gravenhage 1945 (100 blz.)

De jonge schrijver Gabriël Gorris, van wien onlangs ook de eerste verzenbundel verscheen, is met zijn proza zijn poëzie alreeds vooruit. Hij biedt in dit boekje drie novellen, elk een episode behandelend uit de grote krijg, en dat in een bedwongen sugggestieve schrijfwijze. Alleen wellicht meer ‘verhaal’ dan ‘oorlogsnovelle’ met de nadruk op het romantische dat verhalen dienen te hebben.

De oorlog is voorbij, leve de oorlog! Aan dit aforisme moest ik denken na deze lectuur: er zit te veel romantische copy in de oorlog. Men moet

[p. 344]

vrezen, dat het nageslacht straks het oorlogstempeest voornamelijk leert kennen, gesponnen in het waas van zulke romantiek. Wanneer dit romantisme dan op eens weer gaat leven, is in de geesten het geheim verbond met Mars alweer gesloten.

P.H.

Jef Last, Oog in oog, Bayard. Pers F.G. Kroonder, Uitgever, Bussum 1945. 38 blz.

Bij het beoordeelen van de verzen van Jef Last, moet men zeggen, dat hier meer een verzenschrijver dan een dichter aan het woord is. Zijn vaak aardige verzen bewegen op een gemakkelijke cadans, raken een merkwaardige regel (‘God is overal maar niet in de laan van Meerdervoort’), soms schijnen ze tot een gedicht te groeien (‘Liefde die ik verried zo vele malen’), maar tenslotte blijft hem dat geheimzinnig fluïdum ontbreken, dat het onvervangbare verwekt. Vlak voor de werkelijke poëzie blijft zijn vers staan, en wordt niet tot mysterie. Factum, non genitum! Zit de daadmens en propagandist den dichter in de weg?

Zo zijn de verzen van Jef Last op een muzikale wijs zich bewegende gedachten, waarbij men vooral voor de ‘religieuze’ gedachten op zijn hoede moet zijn. Bij den pantheïst Last, die al menige Godslastering heeft uitgevonden, wordt het religieuze tot een verraderlijk spel. Hij gebruikt vergelijkingen, die nog aan het christendom zijn ontleend, maar het christendom heeft voor hem nog slechts eenzelfde functie als de goden van den Olympus voor den renaissancist.

De tweede helft van deze bundel verscheen illegaal onder de titel Tau Kho Tau; ook de verzetspoëzie van Last opent geen nieuwe perspectieven.

P.H.