Roeping. Jaargang 23

[p. 279]

Helene Nolthenius
Van aardse minne, hemelse minne en vrouwenemancipatie

Sinds Eva haar echtvriend de wet en de zonde wist voor te schrijven in de bekoorlijke vorm van een appel, zijn er in alle tijden en landen vrouwen te over geweest die eigen en anderer mannen om hun geurige pinken wonden achter de schermen. Verovering en doelmatige exploitatie van ontvankelijke mannenharten is van oudsher de vrouwelijkste emancipatie-vorm geweest die men zich denken kan. Doch die feitelijke overmacht was enkel te verkrijgen met schijnbare hulpeloosheid en, eenmaal verkregen, wist zij meestal weinig goeds aan te vangen.

In de geschiedenis zijn vrouwenrollen gespeeld door Cleopatra en Madame de Pompadour, door Helena van Troje, Jeanne d'Arc en Koningin Elisabeth. Maar wie goed toeziet bevindt dat de hoofdrol van de vrouw zich afspeelt achter de schermen: de rol van haar door wie leven, liefde en cultuur eeuw in eeuw uit gevormd, ontwikkeld, verfijnd zijn. Een invloed die blijvend was, stijgend zelfs, doch niet openlijk, althans niet direct. Dichters en zangers zijn altijd mannen. Doch dat men de Muzen als vrouwen zag is niet voor niets, al gold bij de Grieken de vrouw ook als bevallig dier zonder ziel.

Het Christendom had het beter voor met zijn dochteren. En daardoor komt het dat de Westerse beschaving, als ze na een eeuw of tien kinderziektes en barbary het asyl der Kerk durft verlaten en zich waagt aan een luchtige levenskunst, eensklaps de Vrouw in het centrum stelt. Daar staat ze dan, embleem in blazoenen, dictatrix in zaken van ziel en zede, kleinood der ridderlijkheid.

Dat ‘ridderlijkheid’ van ‘ridder’ komt heeft zijn goede gronden. Doch ga, ik bid u, niet àl te ver terug in de annalen van het Blauwe Bloed, zo gij de hoofsheid van zeden bestuderen wilt. De grommende beer en de kijfgrage Kenau die

[p. 280]

u uit zevende- of achtste eeuwse vesten tegemoet treden - maak u uit de voeten of men jaagt de honden op u los en laat u om een voorwendsel plunderen en opsluiten! - zijn van een twijfelachtige ridderlijkheid. Hun boeren hebben het slecht en hun huispriester is zelf een horige en heeft snauwen en stompen te wachten als een stalknecht. De ridders van Karel den Grote zijn nog ruwe snuiters en als latere geslachten hen in de zon zetten - in Roelandslied en wat dies meer zij - en hen sieren met allerhand fijne kwaliteiten, dan bewijst dat voornamelijk dat die geslachten zèlf een barbaarse bast hebben afgelegd. Of een beschaafd vernis eròp, juist zo ge wilt.

De wereld is dan wat wijder aan 't worden. De Noordelijke verbeelding tintelt van de weeldeverhalen die af-vonken van het Byzantijnse Christenhof aan de Bosporus, en bereisde roelen kijken hun ogen uit bij de Moren in Spanje. De moskee van Cordova! Welk Westers Godshuis haalde erbij?

Wij op onze beurt kijken ònze ogen weer uit naar die bewegelijke eeuwen waarin de mensen leerden beschaafd te zijn, opeens, in filmtempo. De geestelijken zijn voorop gegaan, de adel volgt, en nog wat later ontplooit zich de burgerij in haar jonge nijvere steden. Het is dan, dat de wereld de prijs leert van ridderlijkheid. Men beschermt het landvolk, men begunstigt de kloosters, men dient het zwakke geslacht. Noblesse oblige! Doch het zwakke geslacht brengt klank en kleur met zich mee in de kastelen, het verwacht uitheemse weelde, maar inheemse wellevendheid, en een nobel motief voor het bruutste egoïsme. En de mannen passen zich aan. Ze bekwamen zich ongetwijfeld in 't huichelen, maar ze leren nog meer. Zij slijpen hun manieren, zij kuisen hun taal. Zij kuisen zelfs den strijd, of menen aldus te doen. En waarlijk, in deze tijden groeit hier en daar het besef - hoe moeilijk in onze agressieve landen! - dat vechten niet bij uitstek Christelijk is, en dat het Rijk Gods eigenlijk een geweldloos Vredesrijk moet zijn. Het komt uit al die Christen-krijgshaftigheid even nietig en verbijsterend te voorschijn als de twee ongewapende bedelbroeders die zich losmaken uit het grimmig Kruisvaardersleger vòòr Damiate: Sint Franciscus en

[p. 281]

zijn compaan, op weg om den Sultan te bekeren! Daar zijn we in de glanstijd van een avontuurlijk, niet diepzinnig, maar wel rechtzinnig Ridderdom, dat zijn strijd voert voor de gratie van Maria zo goed als van een aardse Vrouwe, en eensdeels het Christenidealisme oproept van Tempeliers en Johannieters in 't Heilige Land, andersdeels de charme van troubadours en tournooien. Dat alles tot stof en ruïne werd, kastelen, tournooien en Tempeliers, wat doet het er toe? Kathedralen rijzen boven onze hoofden, en wie oren heeft om te horen geniet nog vandaag van hun liedjes en poëmen.

Het zoete Frankrijk gaat vooraan met sierlijke zangen en het snarenspel van kundige minnestrelen. De vrouw verschijnt nu in een stralenkrans van aanbiddende verzen en gedraagt zich dienovereenkomstig. Opnieuw blijkt haar eeuwige en enige taak: Muze te zijn. Zij heeft de gratie, talenten hebben de anderen; waar beide elkaar huwen is de minnezang geboren. Overigens is de liefde van aanbidder en aanbedene als regel platonisch, en dat moet men in het oog houden wil men niet ontstellen van het ‘zedenbederf’ dier Christelijke eeuwen: de liefde der zangers immers geldt gehuwde vrouwen! Doch bewijst dit op zichzelf niet het opzettelijk ijle, onvervulbare van hun gevoelens en verklaart het in de nabloei niet het onwezenlijke, verstarde van hun verzen die oplossen in het niets tenzij ze de andere uitweg zoeken en een drastisch realisme leggen in hun verlangens? Als de grootste troubadours-generaties het op echtbreuk hadden afgezien, moest de Provence daveren van de schandalen. Doch dat doet ze niet, troubadours en Albigenzen blijven gescheiden begrippen en een zuivere traditie mondt vergeestelijkt uit in Dantes liefde voor Beatrice. Zo begrijpen we dat de hoge vrouwendienst haar veilig en onvergankelijk rustpunt vindt aan de voeten van Maria.

De wisselwerking tussen aardse en hemelse minne mag blijken aan wie Maria's hulde door de eeuwen gadeslaat. Met één gebaar verheft de Moeder Gods de vrouw uit de leemte der antieke gedachtenwereld: alle vrouwen zijn zusters van de Maagd die in het zenith der Christenverering stijgt. Doch de verering blijft duizend jaar abstract, Maria's grote By-

[p. 282]

zantijnse mozaiek-ogen bezien de aarde van hèèl ver, in de liturgie heet zij Virgo, Sancta Parens, Theotokos. Dan wordt Europa ridderlijk, ontdekt de hoofse vrouwendienst en heet Maria, Nostre Dame, Onze Lieve Vrouwe! Onder de troubadours-zangen krijgen de ‘Miracles de Notre Dame’ hun eigen plaats, en haar klaagzangen bij het kruis handhaven zich, als de hulde aan aardse schonen mèt die schonen mee is vervluchtigd. Maar tegen die tijd is Maria, behalve een voorname edelvrouw, ook al een tedere begrijpende huismoeder geworden van haar wereldgezin.

Want de tijd gaat voort, er zijn steden gekomen met weelvarende stedelingen, die de ridderzangen aanhoren, nazingen en verrijken met hun eigen volkssentiment. Arthurs Tafelridders en Karels Paladijnen houden hun zegetocht door de steden van het Zuiden, alle burgers dromen van ridderij, alle burgeressen van serenades. En de kleine broeder Franciscus uit Umbrië, die natuurlijk òòk ridder wou worden in zijn jeugd, had de ‘Blijde Wetenschap’ der troubadours grondig begrepen. Hij wijdt zijn hoofse diensten aan de Dame zijner keuze, Vrouw Armoe, en preekt naast de bekende Christendeugden een nieuwe: de Hoffelijkheid. ‘Weet, geliefde Broeder’, zegt hij, in een weinig bekend hoofdstuk van de Bloemekens, die nooit verwelkende legendenkrans, ‘Weet, dat de hoffelijkheid een eigenschap is van God, die zijn zon en zijn regen aan goeden èn slechten geeft, uit hoffelijkheid. Waarlijk is zij de zuster der Liefde, die haat blust en genegenheid bestendigt’.

De Middeleeuwen vormen met al hun glans en bluf, hun heiligheid en ontzaggelijk bederf, een geestelijke eenheid die wij nauwelijks meer begrijpen. De Kathedraal is het centrum ook van de liederlijkste stad, schilders omringen hun Madonna's met het alledaagse, en wereldse liedjes vormen de grondstem van de gewijdste composities. Maar reeds buigen geloof en wereld uiteen, de vrouwenverering van de troubadours bergt in zich de contrasten die in onze dagen tot tegenpolen geworden zijn. En de ‘Muze’ bestrijkt alle branches. In de eeuw dat de grote Teresa van Avila haar heilige Iliaden schrijft, glimlacht in Italië de Gioconda van Leonardo met

[p. 283]

mystieke reserve. Maar als nog driehonderd jaar later de kleine Theresia aan het woord is, wordt haar vox coelestis bijkans overstemd door de chanteuses der cabarets.

Gespletenheid is het eerste kenmerk van onzen tijd en de taak der muzen werd er niet eenvoudiger door. Ze zijn de straten ingegaan, de gehoorzalen binnen, de katheders op, ze staan naast hun zangers in khaki en witte jas. Wie dat op zichzelf betreurt staart zich blind op uiterlijkheden. Doch wie van historie en zielkunde leerde, dat de inspiratieve taak van Eva's dochters aan tijd noch vorm gebonden is, mag zich met rechte afvragen, of het niet uiteindelijk in háár handen - dezelfde die de appel plukten! - gelegd is, de gespleten liefde al dan niet als koren te storten op de molen van het helse ‘verdeel en heers’.