Roeping. Jaargang 23

[p. 118]

Helene Nolthenius
In memoriam Alphons Diepenbrock

‘Zoo ooit latere tijden weer tot een monumentale, homophone visie des levens zullen teruggekeerd zijn - zij zullen met vreemde bewondering terugzien op dezen tijd vol koortsig-gloeiende schoonheid en kracht’.
Diepenbrock, ‘Over Verhulst’.

Nu wij, vijf-en-twintig jaren na de dood van Alphons Diepenbrock, een oogenblik halt houden om ons te bezinnen op onzen eersten grooten componist na drie dorre eeuwen, kunnen wij de beteekenis van Diepenbrock voor het huidig muziekleven wellicht het stijlvolst bepalen door zijn tijd te plaatsen naast ònzen tijd, en zijn verwachtingen, zooals we ze hierboven citeerden, te toetsen aan hun realisatie. Indien wij althans daartoe reeds na een kwarteeuw in staat zijn.

Wat had de muziek van ons land te bieden in den tijd dat de jonge Alphons, 1862 te Amsterdam geboren, met critische ooren te luisteren begon? Nog altijd vierden de Mendelssohnepigonen er hun slap, versuikerd hoogtij, en waren de grenzen voor noviteiten gesloten. Verhulst, de centrale figuur, lag verankerd in de Duitsche triomfen van zijn eigen jeugd, en heel de schare die hem omringde deed wèl en zag niet vooruit, waar geen toekomst meer voor haar was. Een rotsblok van tevreden traditie scheidde ons van de nieuwe klanken der buitenwereld, en maakte de nieuwe wegen, die gevolgd moesten worden, ontoegankelijk.

Accedens revolvit lapidem! Diepenbrock de ingekeerde, schuchtere, maar niettemin de hartstochtelijke in zijn strijd tegen halsstarrig verleden, heeft mede de wegen gebaand voor een nieuwe Nederlandsche muziek met die werktuigen en wapenen welke een aristocraat kan voeren in woord en klank. Allerminst een geboren militant, moest hij nochtans krachtens zijn natuur, zijn voornaam talent, zijn aesthetische eruditie, in opstand komen tegen de burgermans-muzikali-

[p. 119]

teit van zijn omgeving. Een ‘tachtiger’ in de muziek - felle studies als die over Verhulst doen in geest noch gehalte onder voor Van Deyssels beste essays - is hij niettemin een verborgen en eenzaam tachtiger, weinig begrepen, nergens ooit aan den weg timmerend. Zoo niet alléén in den strijd voor het nieuwe en schoone - Viotta, de Lange, in zekeren zin Hol en Mengelberg, waren zijn wapenbroeders - dan toch onvermijdelijk alleen als eclecticus en waarlijk gegrepen componist.

Zij zegevierden, de ‘tachtigers’. Palestrina werd her-ontdekt, en het oprichten der Wagner-vereeniging in 1883 - veertig lange jaren na het ontstaan van ‘Fliegende Holländer’ en ‘Tannhaüser’ - luidde een nieuwen tijd in, voor den stijl van den jongen Diepenbrock van machtige beteekenis. Realiseeren wij ons het stormachtige van die vernieuwing, hooren wij de echo's nog van het geweld waarmee die langgekeerde klankenstroom zich baan brak over de lage landen? Het doet ons de grootheid beseffen van hem die, de uitheemsche vindingen verwerkend, sublimeerend, vertalend, niettemin zich zelve bleef en Holland verzekerde van een klinkend verschiet; juist zooals de Hollandsche Waal onze gronden bevloeit en ons landschap karakteriseert met het water van den eenmaal Duitschen Rijn. Een halve eeuw tevoren had een soortgelijke muziek-golf ons uit het Oosten bereikt, doch die overstrooming was eer schadelijk dan vruchtbaar geweest en toen zij terugtrok liet zij vuil achter, geen slib: de groote figuur, die de Duitsche vroeg-romantiek aan zich had kunnen onderwerpen, ontbrak. Van de vernieuwingen, die ons door Diepenbrock hebben bereikt, plukken echter tot heden nog toonkunstenaars de vruchten.

Wij bladeren in Diepenbrocks partituren, beluisteren de schaarsche uitvoeringen zijner werken, leggen de vinger op iedere Wagnersche of - uit latere perioden - Debussyaansche reminiscens en zijn dan, des te spoediger naarmate wij minder competentie bezitten, geneigd zijn scheppingen terzijde te leggen als waardige, welluidende doch niet steeds oorspronkelijke muziek der Fin de siècle. Want wat wij ook aan subtiele schoonheid of verheven mystiek ontwaren in

[p. 120]

Diepenbrocks liederen, zijn koor- of tooneel-muziek, datgene wat hij zelf als kenmerk van zijn tijd heeft gevoeld - zie het citaat -, vinden wij er doorgaans niet op de eerste plaats: een koorsig-gloeiende kracht.

Doch verstaan wij die woorden goed? Is het ònze generatie die door Diepenbrock in staat wordt geacht tot de ware waardeering van het rond hem kiemende? Vergissen wij ons niet, zijn profetie is zoomin valsch als zijn werken voos zijn, doch zij wijzen naar een verdere toekomst dan die, welke voor ons ‘heden’ werd. Want de wereld van nu, wel verre van te zijn teruggekeerd tot een ‘monumentale homophone visie des levens’ zooals werd geëischt, gloeit van een nog heviger, een bijkans letale koorts, en de kracht waarin zij haar behoud zoekt staat te dicht bij krampachtig geweld om de gave aesthetiek van de jonge muziek uit 1890 tevens als viriel en geladen te kunnen waardeeren. De gisting, de zenuwspanning van thans leeft zich eerder uit in scherpe ritmen, korte melodieën en bont koloriet van eigentijdsche componisten, en komt anderzijds eerder tot rust in de majestueuzen rijkdom en het milde overwicht van een Bach, een Beethoven, dan dat zij zich temperen laat en den mensch doet ingaan tot het stille zuivere rijk van den muzischen tachtiger. De scheppingen van Diepenbrock zijn veelzins nog beloften voor klaarder dagen.

Dit neemt intusschen niet weg dat ook nu reeds Diepenbrocks werk een veel grooter plaats verdient in het Nederlandsche muziekleven, niet in 't minst voor zoover dat samenhangt met het Nederlandsche Katholicisme. Speciaal onze kerkmuziek is in haar huidige bloei ondenkbaar zonder Diepenbrocks Missa in die festo, zonder zijn Te Deum en menig kleiner geestelijk werk. Wat zijn compositorisch ingrijpen in de stijllooze Caecilianer-tradities der vorige eeuw wil zeggen, hebben de enkelingen begrepen, uitgewerkt, voortgezet; de meerderheid der kerkmuziekhoorende en -zingende Nederlanders echter is nog even ver van Diepenbrock verwijderd als de minderheid hem vòòr is gekomen. En daartoe is juist voor de muziek binnen de gewijde muren, die actueele stroo-

[p. 121]

mingen en emoties afweren of heiligen, minder reden dan voor werken die in concertzalen weerklinken. Teruggrijpend naar ons citaat en motto kunnen wij dan ook niet laten op ònze beurt te veronderstellen: ‘Zoo ooit latere tijden weer tot liefde en begrip voor hun vaderlandsche muziek zullen teruggekeerd zijn - zij zullen met vreemde verwondering terugzien op dezen tijd die een Nederlandsche hulde aan den Nederlandschen Kardinaal heeft willen sieren met een buitenlandsch Te Deum’.

Voor wie de Nederlandsche muziek is toegedaan, moet de muzikale omlijsting van de plechtigheid in Tivoli op 28 Febr. jl. een smalle schaduw geworpen hebben over de lichtschijn van dien historischen dag. Hij mag dankbaar zijn voor de werken van Andriessen, des morgens gezongen; hij mag bovendien een vurig bewonderaar zijn van Mozart en Bruckner; hij moet het niettemin betreuren dat op dit bij uitstek Nederlandsche feest geen recht wedervoer aan Neerlands klinkend verleden. In stede van het hier totaal misplaatste Exultate had hij een motet willen hooren uit de Gouden Eeuw onzer Polyphonie, en het Te Deum zijner keuze was ditmaal niet van Bruckner geweest, maar van Alphons Diepenbrock.

In 1897 ontstaan, is dit sublieme, bruisende werk met heel zijn juichende stuwkracht en vaart voor grootere scharen toegankelijk dan menige andere compositie van den meester. Een protest tegen 't Marxisme, heeft Diepenbrock zijn Te Deum zelf eens genoemd, en die term mag dan al meer zeggen over de religieuze hoogte van den mensch die ‘protest’ kon aanteekenen op dergelijke wijze, dan over het werk zelf - zeker is, dat hier een extatische triomf wordt behaald op al wat materialistisch is en aard-gericht.

Boven het dalend tetrachord dat, met een groei van ritmische varianten, het bondige ostinate motief vormt waarop een groot deel van de compositie is gebouwd, ontwikkelt zich het geniale thema dat als een rondo-refrein en een zege-fanfare weerkeert tot vijfmaal toe, het laatst - enkel door pauken begeleid! - in 't magistrale ‘In Te Domine speravi’.

Den classicus, den aan Palestrina en Wagner geschoolden vocalist en den aan Katholieke liturgie gebonden aestheet

[p. 122]

herkent men in een fragment als het volgende dat men. met zijn contrast tusschen gepuncteerd parlando en openbloeiende polyphonie als kenmerkend voor het geheele Te Deum mag beschouwen. In de Tenor van het tweede koor ziet men het Gregoriaansch naar buiten treden, fortissimo, strak gedeclameerd, onbarmhartig als de ‘prikkel des doods’ vòòr dat het ‘Regnum coelorum’ pianissimo opengaat.

Ook het Te Deum zal bij het komend Diepenbrock-festival één of meerdere uitvoeringen beleven, buitenkerkelijk uiteraard: niet slechts de orkestrale begeleiding maakt het werk voor de eeredienst te exuberant. Of het blijven zal bij een incidenteele kennismaking met een huiselijke curiositeit, zal afhangen van ons zelf. Hoe vurig mag men wenschen dat in

[p. 123]

deze vijfentwintig jaar althans de Katholieke Nederlanders voor hun Mis en hun Te Deum zijn gerijpt!

Naschrift. Om niet de schijn te wekken van overijlde kritiek zij nog ter verdediging van de keuze der muzikale kardinaalshuldiging de korte voorbereidingstijd naar voren gebracht, die dwong tot de keuze van bekende werken en Diepenbrock zoowel als de klassieke polyphonie noodgedwongen uitschakelde. Zoodat het signaleeren van de onnationale wanklank op het nationale feest geen beschuldigingen impliceert.

H.N.