Roeping. Jaargang 10

[p. 519]

Shanghay-express

Regie: Joseph von Sternberg - Medewerkenden: Marlene Dietrich, Anna May Wong, Clive Brook, Warner Oland

EEN film met vier sterren! en een firmament van bijsterren, allen wentelend om de ééne zon: Marlene Dietrich: wentelend op de aanwijzingen van dien merkwaardigen toovenaar: Joseph von Sternberg.

De prachtige inzet: een daverende reeks snap-shots op het perron van Peiping (voormalig Pe-king) stelt ons direct voor een verrassing: de romantische opzet is uit het werk van von Sternberg verdwenen. Althans in den aanvang, later wordt dit nog weer anders. Maar wat in ‘Morocco’ en in ‘Dishonored’ door zijn overmatigheid reeds van 't begin aan hinderde: de tegen-de-werkelijkheid-strijdende introductie, is hier in ‘Shanghay-Express’ vermeden. Uit den reeëlen war-winkel van treindeelen, reizigers, bagage, gesis en geschreeuw manifesteert zich de levende eenheid van het perron, éven gebroken in het te lang aangehouden tooneel met de oude dame, doch in het slot van de aanvangs-acte schitterend volmaakt door het langzaam oprijzen van den liggenden kameel, naast den opstoomenden trein. Daarin is symbolisch én filmisch magnifiek de eenheid-der-tegendeelen aangegeven, door rhythmiek en psychologie saamgevat tot de hoogere realiteit, die in ieder goed filmwerk bereikt moet worden.

Niet alsof deze nieuwe creatie van Von Sternberg vrijgebleven is van fouten. Hij heeft zich nog weer te veel op Marlene Dietrich ingesteld. Wel werd het niet zulk een snelvuur van close-ups als in ‘Dishonored’, alleen terwille van deze schoone dame. Wel misten wij voor het eerst in haar repertoire het cabaret-lied en de piano, en werd ons ook van de sublieme Anna May Wong geen heidensch-erotische heupdans meer voorgedraaid; wel was deze laatste diva beter in stijl dan we haar ooit gezien hadden, maar de tooneelmatige scène's waren te zelden van een dusdanige sterkte, dat zij pasten in het kader van den voort-ratelenden

[p. 520]

trein. Tevéél ook werd er soms gesproken-in-dialoog, en te zelden kon de strakke levenernst van Marlene's uitnemenden tegenspeler Clive Brook de hiaten vullen die de leegte van haar gesprek liet. En zoo waren er ook in het gegeven zelf groote leemten, terwille van de sensatie, terwille vooral van het vrij kinderachtige happy-end.

Maar belangrijker dan de opsomming der fouten, lijkt ons de noteering van verscheidene geheel nieuwe winstpunten. Zooals allereerst wel de vermijding van het overdreven ‘enkel-spel’ dat in de meeste gevallen door het optreden van te weinig of te onbeduidende medespelers wordt veroorzaakt, en vaak zelfs bovenmatig geprezen! Ditmaal bleek dadelijk dat de aanwending van bepaald menschen-materiaal, zooals filmdiva's absoluut niet schadelijk voor de filmische qualiteiten van een celluloid-creatie behoeft te zijn, wanneer dit materiaal maar wordt aangevuld, versterkt door juiste contrasten en zelfbeperking.

Want de groote Dietrich toonde in de samenwerking met den aan haar toegevoegden staf lang niet die kracht te bezitten, die gewoonlijk aan haar toegeschreven wordt. In vele momenten was zij slechts sporadisch de oude volstrekte heerscheres over zichzelf en onze aandacht; het best nog in het nachtelijk gesprek in de appartementen van den Britschen officier en in haar zielestrijd daarna.

Daarentegen kreeg en benutte Anna May Wong nu de kans om haar wezen binnen de sfeer van de film volkomen poëtisch uit te beelden; een geheel nieuwe en bijzondere sensatie voor wie haar tot dusverre in tweede-rangsche films voor Chineesche pop zagen spelen. De prachtige eenvoud, die reeds voor jaren haar verschijning kenmerkte ontwikkelde zij tot volmaakten achtergrond van al haar handelingen. Voor het eerst ook realiseerde zij de typisch maskerachtige trekken van haar gelaat tot de hoogste waarde welke er filmisch bereikbaar mee was: die der volstrekte beheersching en uiterste zelf-expressie, waarmede zij feitelijk de gelijke van Greta Garbo werd en de meerdere van Marlene Dietrich.

[p. 521]

De tweede titelrol, die zij in ‘Shanghay-Express’ had te vervullen kreeg zij bovendien de gelegenheid zich beter van binnen uit te ontplooien, dan Marlene, die te vaak ‘gebruikt’ moest worden op de beeldvlakken, om zich diep genoeg te kunnen uit-leven. Indien zij een herhaling harer kansen in een hoofdprogramma-film krijgt achten wij de aantrekkelijk-bescheiden Anna May Wong, mede door het diepe, effectvolle geluid van haar stem die eveneens op die van Garbo gelijkt, een grootere rivale voor deze laatste, dan Marlene Dietrich op den duur zal zijn.

Clive Brook, in wiens opvattingen over het aandeel van den mensch in een filmdrama zeker ook een belangrijk stuk van het imponeerende van ‘Shanghay-Express’ vervat ligt, droeg een groot gedeelte van de psychische ondergrond, waardoor het Marlene mogelijk werd, tenminste nog iets te herstellen van de zwakheden, waarmee zij voortdurend te kampen had.

Warner Oland, de vervaarlijke Chinees, die als tegenspeler voor May Wong bedoeld zal zijn geweest, heeft 't als zoodanig niet ver gebracht, al werkte hij voor zichzelf soms een heel goede eigen partij uit. Misschien komt het door de rol van ‘Dr. Fu Manchu’ waarmee hij in zijn vorige films ‘groot’ geworden is, dat hij ook nu meer dan goed was van den tooneelspeler weghad; waartoe het vrij slechte deel der film dat hij met zijn figuur te dekken kreeg het noodige tevens zal hebben bijgedragen. De naiëve wijze waarop het onderzoek der treinpassagiers plaats had zal wel niet op zijn rekening, maar op die van von Sternberg moeten geschreven worden. Wanneer hij zich niet absoluut herziet, zal Warner Oland echter nooit tot het materiaal behooren, waarmede een deel van een psychologische film kan worden saamgesteld.

Joseph von Sternberg heeft tot dit doel in deze film ook weinig concientieus gehandeld. De zeer goede inzet daargelaten, is er verder weinig verband tusschen beeld, geluid en psychisch moment. Het uitnemende beeldeffect van den rijzenden kameel naast den trein werd spoedig verloren tegen

[p. 522]

dat van den aan de rails gebonden karbouw, waar de bijbehoorende anecdotische scène, ernstig inbreuk maakt op het snelle rhythme van den aanvang. De luxueuse eetwagen stak tezeer af bij de accomodatie van de rest van den trein; de overval van de locomotief zag er vrij poover uit ten opzichte van de mogelijkheid, die de geheele situatie den regisseur bood! Zoo waren ook de soldaten een wel erg kinderlijk speelgoed, al waren er nu wat meer dan de zestien man, die in ‘Morocco’ een von Sternbergsche compagnie voorstelden.

En ook beter op zijn hoede is de regisseur geweest voor de parten, die zijn adoratie voor de hoofdfiguur hem gespeeld heeft. Hij heeft Marlene meer eigen vrijheid gelaten, meer ‘zelfsbeschikkingsrecht’ gegeven, waardoor zij aan intensiteit verloor, maar aan aspecten won. Doch bij die meerdere bewegings-vrijheid had hij het dan ook moeten laten en niet de dwaze poging gaan ondernemen, haar een geheel ander type op te dringen, dan zij van nature aannemelijk kan maken. Nu doet de geforceerde inkeer bij deze avonturierster antipathiek aan, is zij uiterst zwak in haar wanhopig handelen tegenover den Chineeschen bandieten-generaal en ontsticht ons haar daaropvolgend zoogenaamd ‘smeekgebed’. Bijzonder steken deze feilen af tegen de sublieme momenten waarin May Wong (ter zelfdertijd!) door dezen cinéast omhoog wordt gevoerd: de gang uit het verblijf van den Chinees naar haar coupé, de voltrekking van haar wraak aan hem in het halfduistere zij-vertrek, waarin zij een ontroerende dramatiek oproept uit haar gebaar, de stille manipulaties met het spel kaarten, waarmede zij haar gemoedsaandoening daarna rustig overwint, de geestige vondst tenslotte van haar ontsnapping uit den ban der pers- en filmphotografen die haar bescheidenheid belagen. Hoe veel beter had dit als slot kunnen dienen voor deze ongelijkmatige, maar niettemin hoogst interessante film, dan de Hollywood-kus waarin Marlene Dietrich en Clive Brook, na ‘een rit en een leven vol avonturen’ tenslotte wegzwijmelen!

A.J.D. VAN OOSTEN.