Roeping. Jaargang 10

[p. 161]

Staats- en maatschappijleer

Rationeele Maatschappij- en Staatsleer door J.H. Niekel 1931, N.V. Paul Brand's uitg. bedrijf, Hilversum.

BIJ de beoordeling van dit werk zal men, wil men een minder rechtvaardige kritiek vermijden, voor ogen moeten houden, wat de schrijver wilde geven. Dat is n.l. eerstens een handboek als leiddraad bij lessen, waaruit volgt dat het gesproken woord de beknopte gegevens nader moet toelichten. Vervolgens is het boek vooral theties bedoeld, het wil de stellige leer geven naar de aristotelies-thomistiese beginselen. In het voorwoord wordt gedetailleerde bespreking der vele andere theorieën uitdrukkelik uitgesloten. Toch kan ik begrijpen, dat menigeen er verwonderd over zal staan, allerlei hedendaagse opvattingen zo geheel te zien doodgezwegen. Als tegenstelling komen toch vanzelf ook anderen aan het woord en dan spreken bij schijver altijd de oud-bekende handboekfiguren, op zich overigens niet zonder belang, zoals b.v. Jean Jacques. Men zou toch ook wel iets van deze eeuw willen horen, b.v. over opvattingen van Krabbe, Warmonds buurman, om één uit de tientallen te noemen.

Het schrijven van dit boek is een geweldig zware taak geweest, want de vragen over maatschappij, huisgezin en staat brengen talloze ingewikkelde problemen mee. In de 147 nummers wordt dan ook een onafzienbare reeks vraagstukken, die diep in het leven ingrijpen, te berde gebracht, het nationaliteiten-probleem zo goed als het koloniale vraagstuk, de gronden van strafrecht zowel als de wereldbond der volken, om slechts enkele voorbeelden aan te halen. Het is dus niet te verwonderen, dat iemand, die zijn aandacht richt op een detailvraag in het boek, dikwels onvoldaan zal blijven. Rijpheid van behandeling is nauweliks te vinden. Daarom meende ik boven er op te moeten wijzen, dat we te doen hebben met een leiddraad.

Bezien we het werk als geheel dan valt één goede kwaliteit biezonder op: de klare, eenvoudige, rustige betoog-

[p. 162]

trant. Er worden geen offertjes gebracht aan ‘Schönrednerei’ en romantiek, die hier allerminst op hun plaats zouden zijn. Bij meerdere vraagstukken is de beknopte heldere uiteenzetting m.i. bevredigend geslaagd. Ik noem b.v. iets uit de kwestie over het gezagssubjekt. Taparelli is een der eersten geweest, die de leer, vooral als leer van Suarez bekend, bestreed en die gevolgd is door mannen van naam als Cathrein en Zigliara. Toch had Suarez in dezen niets anders gedaan dan de algemene leer volgen. Zo was het radikale onkunde van Schiffini om te beweren, dat men vóór Suarez nauweliks een enkele schrijver zou kunnen vinden, die ‘de volkssouvereiniteit’ verdedigde. De scholastiek (hier dan verstaan als wijsgeren, realisties georienteerd, wier doktrien met de katholieke geloofsleer harmonieerde) had integendeel niet anders gehouden. Men zou gemakkelik een dertigtal van de voornaamste schrijvers uit de veertiende, vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw vóór Suarez' werk, als zijn medestanders kunnen aanhalen. Door schrijver wordt het verschil met de opvatting van Rousseau goed toegelicht (van het werk van Dr. Cornelissen had hij nog geen kennis kunnen nemen).

Nadere detailkritiek op het werk is moeielik te leveren, zij zou minstens tot een brochure uitdijen. Ik moge enkele punten aanroeren en begin bij de titel. Waarom heeft schijver toch als term gekozen ‘Rationeele’?. Zouden we een woord, waaraan zo'n bedenkelike geboortesmet kleeft, niet liever helpen opruimen? ‘Wijsgerig’ is een duidelike benaming zonder bijluchtje. Op de eerste bladzijden vernemen wij weer, dat schrijver niet de empiriese, maar de rationele ‘methode’ gebruikt, ‘wij zullen dientengevolge, zo gaat hij door, uit de verschijningsvormen trachten op te stijgen’ enz. Is dat soms de beschrijving van de rationele (toch wel bedoeld als deduktieve) methode? Dan wordt besproken: maatschappijleer en ethiek. ‘Sinds de dagen van August Comte zijn velen de meening toegedaan, dat de ethiek of moraal niet meer is dan een onderdeel, een hoofdstuk der maat-

[p. 163]

schappijleer’. Nu zullen velen denken, dat het gaat over een maatschappijleer als Prof. Niekel bedoelt. Maar zo eenvoudig staan de zaken niet. die ook moeielik op de enkele bladzijde daaraan gewijd naar hoofdzaken zijn uit een te zetten. Sociologie heeft bij Comte een bepaalde zin, deze had even aangeduid dienen te worden, liefst met opgave van een paar van de meer dan tien andere betekenissen, beperkt b.v. tot die, welke Steinmetz in zijn ‘Inleiding tot de sociologie’ geeft. (Er is in Nederland een eigenaardige seminarie-betekenis van die term gegroeid, zoiets van sociale ethiek met een stuk ekonomie). Eerst dan kan men laten zien, wat er aannemeliks en verwerpeliks is in Comte (vgl. Deploige, Le conflit de la morale et de la sociologie). Dit is een voorbeeld van wat ik boven aanduidde: een door beknoptheid te onvolledige behandeling, die de indruk wekt van onrijpheid, van te gauw gereed zijn met een kwestie.

Als ik overga van de inleiding tot het verdere boek, beperk ik mij tot één probleem, het nationaliteitsvraagstuk. Daar heeft schrijver zich vroeger in extenso mee bezig gehouden, toch is de neerslag van die studie in dit handboek volstrekt onbevredigend. Ik zou een eminent geleerde als Prof. Schmutzer niet gaarne beschuldigen als schrijver doet. Hij heet ‘al te veel vertrouwen te hebben gehad’ (zou hij de vraag niet naar eigen inzicht hebben beantwoord?) in degenen, die voorgaven de meening van St. Thomas weer te geven’ (maar waar toont schrijver dan de juiste mening aan uit Thomas' gegevens?). Het probleem lijkt mij weer te simplisties opgevat. Het in ieder schoolboek te vinden antwoord, dat er twee ‘volmaakte’ maatschappijen zijn: Kerk en Staat, is wel niemand onbekend. Evenmin dat een volksgemeenschap op zich nog geen staatsgemeenschap is. Maar nu komen de problemen eerst. ‘Volmaakt’ verklaart de schrijver met ‘levenswelstand’ (blz. 39). In de definitie van staat wordt ‘zich-zelf-besturend’ ook als kenmerk ingevoerd (blz. 104), maar in de aantekening daarop volgend zegt schrijver, dat moeilik is te omlijnen, in hoe-

[p. 164]

verre de zelfstandigheid in het zich zelf besturen kan worden ingeperkt zonder dat het staatswezen verloren gaat, ‘souvereiniteit’ mag niet tot wezensbestandeel gemaakt worden (blz. 227). Ik geloof, dat ten slotte het levenswelstand-gevende toch wel erg vaag blijft, en op dat ‘perfecta’ komt het aan. Dit enerzijds; anderzijds vind ik geen behoorlike behandeling van de vraag, wat is een volksgemeenschap. En nu moet de kwestie opgelost, hoe de societas ‘perfecta’ zich verhoudt tot volksgemeenschap. Kan dat met die gegevens? Zoiets als ‘een onderdeel mag zo maar geen opstand verwekken tegen het gezag’, geeft natuurlik geen oplossing. Zou het in drieën gesneden Polen, als het kans van slagen had gehad, niet tegen zijn onrechtmatige overweldigers hebben mogen optreden? Of moest een Tjecho-Slowakije de wereldoorlog, met een ‘landsverrader’ als aanvoerder van zijn bevrijding, afwachten? Het onrecht plus de macht is niet alleen bij de gewelddadige revolutionairen, maar ook bij aktuele machtsbezitters, die onrecht weten te bestendigen en zich dan op de koop toe nog met de gezagsaureool willen beveiligen. Wat te zeggen van die ‘levenswelstand’ (d.i. dus volgens veronderstelling de perfectio) als een groot staatsdeel zijn dierbaarste en kostbaarste levensgoederen juist zou moeten prijsgeven? Zoo rijzen er tal van vragen. Ik meen, dat de schrijver meer oog had moeten hebben voor het ingewikkelde van het natonaliteiten-vraagstuk (het koloniale houdt er weer verband mee) en voor de bittere levens-realiteiten, die er feitelijk in de geschiedenis steeds mee samenhangen. Op de distinktie, die schrijver maakt tussen ‘menselijk’ welzijn en ‘natonaal’ goed, een distinktie, die nog wel de kern der oplossing moet geven, zal ik maar niet ingaan, ze is in haar algemeenheid onnozel.

Zoals gezegd wil ik mij beperken tot dit enkele vraagstuk, alleen nog iets over de noten. Ze kunnen op verschillende manieren geplaatst worden, maar zoals schrijver het doet in geen geval. Had hij de cijfers laten doorlopen, dan is ‘achter in het boek plaatsen’ m.i. best, maar nu zijn de

[p. 165]

noten uiterst lastig te vinden. Ze hadden ook iets beter verzorgd kunnen zijn, b.v. uitgave, jaartal of plaats ontbreken nog al eens, soms nog meer, waar b.v. is te kontroleren ‘De auctoritate Papae et Concilii’ (noot 67, blz. 254)? Men vindt ook nog al eens l.c. als klaarblijkelik bedoeld wordt o.c. of o.l. of a.w. Bij de vraag in no. 97 behandeld ‘Staat en onderwijs’ had minstens naar de pauselike encykliek kunnen verwezen zijn.

Maar..... ik dreig wel ‘des Bösen’ zuviel te geven. De taak, die de schrijver op zich nam, was m.i. uitermate zwaar. Nijmegen vindt in de kwesties, die hij aandurft, best stof vooreen paar honderd proefschriften. De schrijver geve ons met zijn klare betoogtrant en zijn veilige grote beginselen op het gebied van wijsgerige maatschappij- en staatsleer te zijner tijde nog eens verdiepte detailstudies.

J. HOOGVELD.