Roeping. Jaargang 10

[p. 13]

Kapitalisme en katholicisme

I.
In hoever eischt het Katholicisme een eigen sociaal-economische orde?

DAT er een nauw verband bestaat tusschen de voorschriften van het Katholicisme en bepaalde gedragingen in het sociaal-economisch leven, is op het eerste gezicht duidelijk. Allerlei gedrag in het sociaal-economische is ons, om te beginnen, verboden. Men heeft dan ook slechts de Evangeliën door te lezen om althans voor het negatieve reeds dadelijk een begrenzing te vinden van de sociaal-economische orde.

Ook richten zich een aantal geopenbaarde voorschriften met groote duidelijkheid tot ons individueel, voor positief sociaal-economisch gedrag. De barmhartige Samaritaan en het bezoeken van weduwen en weezen in hun druk zijn maar enkele voorbeelden, met tallooze te vermeerderen.

Moeilijker wordt het echter, als wij voor een positieve sociaal-economische orde een leiddraad in de Openbaring willen vinden. En de verdeeldheid tusschen de katholieke hervormingsscholen, die zich sedert het begin der 19e eeuw heeft geopenbaard, vindt tenslotte haar oorsprong in den strijd over de beteekenis van de Openbaring voor een positieve sociaal-economische orde. Tot in den jongsten tijd zijn er - als uiterste polen - die niet anders kunnen zien dan een individueel ‘salva animam tuam’, dat doorklinkt tot in de meest verpeste samenleving, onder bestier van een Kerk, die altijd op haar post is, en - aan den anderen kant - een groep, die in naam van het Katholicisme een sociaal-economisch stelsel opbouwt, waarin als tot in de uiterste puntjes een geheel is afgewerkt, dat nergens met het strengst eischend Katholicisme botst.

Beperkt men in de gestelde vraag het Katholicisme tot

[p. 14]

de geopenbaarde waarheid, dan zal men wel nooit tot een bevredigend antwoord geraken. Men zal dan altijd ruimte houden voor de meest fantastische sociaal-economische ordening en dus ook voor een strijd, die den invloed van de katholieken en het Katholicisme op de wereldgebeurtenissen verlamt. Maar durft men het Katholicisme zien, behalve als de gezegende, nooit verouderde, altijd individu en gemeenschap verfrisschende Openbaringskracht: als een geordende Wereldmacht, die in gestadige ontwikkeling, met verflauwing en versterking, maar altijd door, zich in de geschiedenis der menschheid sinds twee duizend jaren een onverwoestbare plaats heeft veroverd, dan wordt het mogelijk, de vraag aan het hoofd van deze paragraaf bevredigend te beantwoorden.

Maar daarbij is het dan noodig, zooals de ervaring leert, dat een paar voorzorgen worden genomen.

Vooreerst moet men zich er voor hoeden, van dit katholicisme als Wereldmacht een absolute sociaal-economische orde te vragen. Voor de Christenheid der eerste eeuw in Jeruzalem, voor de christenheid der Middeleeuwen en voor de menschheid der twintigste eeuw eischt dat Katholicisme, dat immers is een macht in ontwikkeling - een ontwikkeling, die ook door nieuwe omstandigheden van buitenaf wordt bepaald - een telkens andere sociaal-economische orde. Tot het inzicht in die orde geraakt men niet met a priori opgestelde formules! Slechts een nauwkeurige kennis van de telkens nieuwe verschijnselen - zooals daar zijn geweest: doorbreking van een vermolmd feodalisme en absolute koningsmacht in de Fransche revolutie, met den eisch van boeren om eigen grond en van burgers om staatkundige medezeggenschap; nieuwe productie-techniek door de toepassingen van waterkracht en stoom, enz. enz. - kan het Katbolicisme als Wereldmacht in staat stellen zijn taak op een gegeven oogenblik (in een gegeven tijdvak) der menschelijke geschiedenis met een voor dat oogenblik (tijdvak) passende sociaal-economische orde te vervullen.

[p. 15]

Telkens nieuwe omstandigheden vereischen een telkens nieuw en anders optreden. Dit te miskennen is een van de allergrootste fouten, die katholieke hervormers van alle tijden begaan. Een enkel voorbeeld. Had een Heinrich Pesch S.J. met het geduld en het talent van een Werner Sombart het productiestelsel van 19e en 20e eeuw geanalyseerd, dan had hij op veel solieder wijze de taak van het Katholicisme als Wereldmacht op verschillende tijdstippen aangeduid en zich er voor gehoed, meermalen sprongsgewijze een bepaalde orde als de orde te verlangen. Het gemis aan nauwkeurige analyse en zijn constructies a priori hebben ons de pijnlijke verrassingen bezorgd, die van deze zijde zoo overbekend zijn.¹⁾

In nauw verband met de voorzorg: geen absolute maar een historisch-aangepaste orde van het Katholicisme te verlangen, staat een andere: het niet verheffen van een bepaalde historische orde tot ideaal van het Katholicisme, vooral dan de ‘Middeleeuwsche’! Behalve dat de geest, die zich aldus oriënteert, in het algemeen de grofste onkunde van de Middeleeuwen, ook in het sociaal-economische, verraadt, toont hij hiermee vooal de fout van niet te begrijpen, dat geen enkel ontwikkelingsproces terugkeer tot een vroegere fase toelaat. Talloos zijn de misvattingen onder de katholieken, die door deze ongelukkige ‘repristinatie-zucht’ zijn ontstaan. De heele School van Léon Bloy - er is alle reden, hier van een School te spreken! - is voor de werkzaamheid van het Katholicisme als Wereldmacht (behalve dan somtijds voor het ook zoo noodzakelijk critisch gedeelte van haar taak) verloren èn door het eischen van een absolute orde èn door het teruggrijpen op het Middeleeuwsche ‘ideaal’!

Deze beide voorzorgen, de belangrijkste om den eisch van het Katholicisme naar een sociaal-economische orde te kunnen benaderen, beteekenen natuurlijk niet, dat het Katholicisme als Wereldmacht geen onveranderlijke, algemeen leidende beginselen zou inhouden. Integendeel: dit Katho-

1) Het is bekend, dat Pesch, die vóór 1920 zich, blijkens de oudere edities van zijn Lehrbuch, heel wel in het kapitalisme kon vinden, - zij het ook, dat hij den weg naar solidarisme wees! - na den oorlog opeens een aantal misstanden ontdekte, die hem deden zeggen, dat kapitalisme en katholicisme zich verhielden als water en vuur! Voor het gemak werden toen het bestaand economisch stelsel en de misstanden gescheiden, en niet het bestaand stelsel maar de misstanden het kapitalisme genoemd. Vóór 1920 vroeg hij hoofdzakelijk slechts aan het z.g. particulier initiatief langs vereenigingsweg oplossingen te geven; daarna zag hij fouten, in zulk een omvang, dat bij geen mogelijkheid de ‘vrije’ maatschappij de verbeteringen kon schenken - en de Staat voor een onmogelijke taak wordt gesteld. Door dit conflict heeft de laatste uitgave van het Lehrbuch zóó geleden, dat een vaste lijn niet meer valt te ontdekken. De meer wetenschappelijke opvatting der Economie, die juist in deze uitgave doordrong, heeft in het doelmatig-critisch gedeelte geen enkel systeem gevonden.

[p. 16]

licisme zou al zijn beteekenis als wereldmacht verliezen, indien het zulke beginselen niet insloot. Zijn heerlijke afkomst uit de Openbaring verloochent het natuurlijk nooit en deze afkomst geeft vaste en verheven richtlijnen mee. De voornaamste is wel deze: het Katholicisme als Wereldmacht streeft wezenlijk naar een sociaal-economische orde, die den mensch de meeste waarborgen geeft voor het bereiken van zijn eeuwig doel en die - altijd in verband hiermee - hem de meeste volkomen ontplooiing schenkt van zijn menschenwaarde. Maar meteen sluit dit voornaamste beginsel in een wereld van toepassingen voor alle tijden en plaatsen en omstandigheden, die in staat zijn en in staat geweest zijn, geslachten van geleerden naar het werk van het Katholicisme als Wereldmacht te doen zoeken. Alle ijver en alle tekortkomingen, alle bereiken en alle vergissen, alle strijd en alle harmonie in het wereldkatholicisme van twee duizend jaren vinden hierbij hun oorsprong. En van alle generaties van katholieke intellectueelen - en dus ook van de onze, die zich thans met ‘Kapitalisme en Katholicisme’ bezig houdt! - is het de taak zorgvuldig na te sporen, wat zich in de sociaal-economische orde keert tegen dat groote beginsel en hoe hic et nunc moet worden ingegrepen om de toepassing ervan opnieuw te verwezenlijken.

Het antwoord op de gestelde vraag: in hoever eischt het Katholicisme een eigen sociaal-economische orde? moet dus als volgt luiden:

Het Katholicisme als Wereldmacht eischt die sociaal-economische orde, die de meeste waarborgen biedt, dat de mensch zijn eeuwig doel bereikt en dat de mensch zijn menschenwaarde het best ontplooit.

De bepaling in concreto van de sociaal-economische orde is slechts mogelijk - en dan altijd slechts bij benadering - door de kennis van de werkelijke sociaal-economische orde (resp. wanorde) op een gegeven tijdstip (in een gegeven tijdvak) en de kennis van de middelen tot verandering van

[p. 17]

het ondoelmatige, gepaard met de gezindheid en de mogelijkheid deze middelen aan te wenden. Hierbij zal altijd veel zoeken en streven blijven! Dan weer zal de kennis van den werkelijken toestand te kort schieten, dan weer de kennis van de middelen om den toestand te veranderen. En is deze kennis al tot een redelijke hoogte gestegen, dan zal de gezindheid om te veranderen ook bij de katholieken dikwijls afstuiten op den harden onwil om de volle consekwenties van het zelf-beleden katholicisme te trekken. Eindelijk zal men ook dikwijls de macht niet hebben - door gemis aan organisatie, door gemis aan steun bij andere groepen - om de sociaal-economische orde om te vormen tot die, welke men als de betere voor het gestelde doel heeft leeren kennen.

II.
Het Kapitalisme.

Hebben wij het recht een bepaald tijdvak, een bepaalde sociaal-economische orde, als het kapitalisme aan te duiden?

Zoo ja, welke zijn dan de wezenstrekken van dat tijdvak, die orde?

Von Böhm Bawerk, een der kopstukken van de 19e eeuwsche Economie, heeft - ten deele in wetenschappelijk zeer waardevolle critiek op ‘Das Kapital’ van Marx - in zijn ‘Kapital und Kapitalzins’, II, Positive Theorie des Kapitales, Erster Band, op blz. 16 (Vierte Auflage) met nadruk gezegd, dat hij onder ‘kapitalistische Produktion’ slechts wilde verstaan: ‘die Produktion, die kluge Umwege einschlägt’, in tegenstelling met ‘die Produktion, die geradeaus mit der nackten Faust auf das Ziel zugeht, die kapitallose Produktion’.

In een noot geeft hij dan nog toe, dat ‘der Ausdruck “kapitalistische Produktion” in einem doppelten Sinn in Hebung (steht);’ en dat die andere zin dan zou zijn: ‘eine

[p. 18]

Produktion, welche auf Rechnung und unter der Herrschaft von privaten Unternehmer-Kapitalisten vollzogen wird’. Maar dien tweeden zin, waarover aanstonds meer, stelt hij geheel ter zijde.

Men kan zeggen, dat von Böhm - en met hem een menigte economisten - op deze wijze het begrip kapitalisme ‘geneutraliseerd’ heeft. Moest men er onder verstaan, wat hij en zoovele anderen - ook vele katholieke auteurs, tot in den jongsten tijd toe! - er onder meenen te moeten verstaan, dan zou het niet den minsten zin hebben, een tijdvak in de economische geschiedenis als het kapitalisme aan te duiden. En wel om de eenvoudige reden, dat er bijna geen tijd in het leven der menschheid is waar te nemen, waarin men niet ‘kluge Umwege’ inslaat!

Nu hebben een aantal economisten, die met ethische critiek hun economisch werk verrichten, met aanvaarding van dat neutraal ‘kapitalisme-begrip’ van von Böhm, een zeker aantal verkeerde toestanden, die zich bij dat gebruik van verstandige omwegen (dus van kapitaal) vertoonden, opgespoord, en die dan als ‘het kapitalisme’ aangeduid. Men kreeg dan: ‘richtig en niet-richtig kapitalisme’, kapitalisme zonder en kapitalisme met aanhalingsteekens, kapitalisme in den zin van von Böhm en in plutocratischen en mammonistischen zin.²⁾

Maar bij al dat streven - waaronder zeer verdienstelijk werk! - bleef toch dit halfslachtige, dat men een zoo weinig kenmerkend feit, als het gebruik van omwegen in het productieproces, ook als kapitalisme bleef aanduiden en daardoor noodzakelijk ernstige verwarring stichtte.

Weliswaar voegden een aantal van deze economisten, op het voetspoor van Heinrich Pesch S.J., aan het kapitalisme van von Böhm een aantal kenmerken toe, - aanvaardden zij zelfs ook de door von Böhm buiten de deur gestelde ‘Produktion auf Rechnung und unter der Herrschaft von privaten Unternehmer-kapitalisten vollzogen’, ‘die geldwirtschaftlich geordnete Produktion im Grossbetriebe’, ‘die

2) Te midden van veel geschriften en uitingen, noem ik hier de rede ‘Richtig Kapitalisme’ van Pater A. Borret S.J. in St. Virgilius te Delft en het artikel in De Maasbode van 4 April 1931 (Avondblad) ‘Kapitalisme en “Kapitalisme”.’

[p. 19]

Rationalisierung der Wirtschaft’ (Pesch, Lehrbuch, IV, blz. 384) enz., enz., - maar geheel los hiervan beschouwden zij een aantal misstanden, die zij dan - volkomen willekeurig! - als het kapitalisme aanduidden.³⁾

Aan de zoogenaamde katholieke Oostenrijksche School - Weiss en von Vogelsang, waarbij ik voor onzen tijd Orel, met zijn ‘Oeconomia Perennis’, mag indeelen, - en aan Werner Sombart komt de eer toe, in deze verwarring te hebben ingegrepen en verhelderend te hebben gewerkt. Geheel verschillend is hun arbeid geweest. De katholieke Oostenrijkers hebben vooral intuïtief en bovendien te algemeen en te snel synthetisch gewerkt; Werner Sombart heeft nauwkeurig analytischen arbeid in een aantal voortreffelijke werken en vooral in zijn driedeelig ‘Der Moderne Kapitalismus’ verricht. Maar vooral dit hebben zij gezamenlijk voor een belangrijk deel weten aan te toonen: dat in het sociaal-economisch leven een bepaalde periode is geweest, waarin door en in het productiesysteem een aantal eigenaardigheden te voorschijn komen, die recht geven die periode in één begrip samen te vatten. En deze periode - waarin wij in West-Europa en Amerika nog leven - hebben zij de kapitalistische, het kapitalisme, genoemd.

Deze arbeid plaatst ons ver van de neutrale, onbeteekenende opvatting van von Böhm. Hij plaatst ons echter ook ver van het dubbele kapitalisme-begrip van Heinrich Pesch en zoovele andere katholieke economisten. Niet twee systemen naast elkaar: richtig en niet-richtig kapitalisme, maar één systeem, met een eigen, natuurlijk karakter, dat, zoodra men na de analyse tot synthese en oordeelvelling komt, een reeks aan dat systeem inherente toestanden en misstanden insluit.

Voordat wij nu een korte, critische beschouwing, vooral aan het zoo verhelderend werk van Werner Sombart wijden, moeten wij nog even teruggrijpen op het werk van den man, die er oorzaak van was, dat het kapitalisme een begrip werd in onze sociaal-economische literatuur: Karl Marx,

3) Het schijnt mij toe, dat de bekende zendbrief van kardinaal Schulte van 15 Dec. 1926 geheel in dezelfde fouten is vervallen. Ook hier kapitalisme in den zin van von Böhm en de misstanden als geheel afzonderlijk daarnaast. Dus ook de misvatting, dat met opruiming der misstanden het kapitalisme - Kapital als Träger der Wirtschaftsordnung! - behouden kan blijven. Miskenning dus van de tot het wezen van het kapitalisme behoorende wantoestanden.

[p. 20]

vooral door zijn ‘Das Kapital’. Wie dit belangrijke werk kent, weet, dat het naast de omvattende sociaal-economische ontwikkelingstheorieën en andere theorieën als: crisistheorie, accumulatietheorie, enz. - waaraan al weer Werner Sombart in zijn meesterlijk geschrift ‘Sozialismus und Soziale Bewegung’ op bijna volmaakt objectieve wijze recht heeft gedaan - ook bevat een reeks van economische ideeën - over waarde, meerwaarde en kapitaal voornamelijk - die, behalve den meest verderfelijken invloed in het volksleven, ook hebben meegebracht een stortvloed van critiek uit de handen der economisten van verschillende generaties. En het is dan ook volstrekt niet te verwonderen, dat een aantal van deze economisten - onder wie von Böhm voorop, - aan die ideeën - wil men: theorieën - hun volle critische aandacht hebben besteed en geheel voorbij zijn gegaan aan het complex van denkbeelden over een bepaalde periode in het sociaal-economisch leven, dat Marx bovendien ten beste gaf. Dit is te minder verwonderlijk, omdat in dit werk van Marx die denkbeelden bijna geheel in de genoemde economische begrippen over waarde, meerwaarde en kapitaal verscholen gingen. Zeer bewust doopte Marx zijn hoofdwerk ‘Das Kapital’ en niet ‘Der Kapitalismus’, omdat hij meende, met zijn economische begrippen over waarde, meerwaarde, arbeid, prijs en kapitaal, een bepaalde sociaal-economische periode voornamelijk te hebben gekarakteriseerd. En zoo wordt het ook heel begrijpelijk, dat de economisten, die al deze begrippen onder de loupe namen en ze een voor een te licht bevonden - en met zóó blijvend resultaat, dat zij vrijwel zijn weggevaagd van het wetenschappelijk-economisch erf,⁴⁾ al doen zij, helaas, nog opgeld in de practijk en zelfs in een stuk katholieke practijk!⁵⁾ - ook meenden, dat zij aan Marx' kapitalisme vernietigende slagen hadden toegebracht.

In hoofdzaken is dan ook ‘Das Kapital’ een geheel verouderd sociaal-economisch geschrift. Kunnen de ontwikkelingstheorieën en ook die andere theorieën, als crisistheorie,

4) Het is bekend genoeg, dat ook Neo-Marxisten, als hier te lande R. Kuyper en verder b.v. Karl Kautsky dit deel van Marx' doctrine geheel hebben moeten prijsgeven, om zich te concentreeren op de andere, hier genoemde theorieën. Dit groot succes van de Oostenrijksch-Amerikaansche School heeft haar echter verblind en haar doen gelooven, dat zij met den heelen Marx had afgerekend. Sombart heeft ook hier weer ontzaglijk veel goeds gedaan.

5) Zoo krijgt men de arbeidswaardeleer in marxistischen en klassiek-economischen zin en in verband daarmee de meerwaardeleer eigenlijk maar niet weg uit de arbeidersbeweging, ook de katholieke. Altijd nog hier de fatale misvatting, door populaire economisten aangewakkerd, dat de arbeid en zelfs de lagere arbeid de bron en de meter van de economische waarde is. Treuriger erfenis heeft Marx ons niet nagelaten en de meest verpletterende critiek der nieuwere wetenschappelijke economisten heeft niet gebaat.
Het worde daarom nog maar eens vastgesteld: dat in het kader der realistische beschouwingswijze de waarde van diensten en goederen uitsluitend worth bepaald door de waardeering der in het ruilverkeer optredende ruilsubjecten. Slechts deze macht is in staat uit te drukken òf en in welke mate de objectieve dingen, die door de samenwerking van natuur, arbeid en kapitaal in het ruilverkeer verschijnen, beteekenis hebben voor rechtstreeksche of zijdelingsche behoeftebevrediging. Zij, die hier aan den arbeid (en dan nog wel aan dezen alleen, en dan nog wel aan den lageren arbeid alleen!) ook maar eenige waarde-bepalende beteekenis toekennen, maken zich schuldig aan een elementair gezichtsbedrog. Niet, omdat zekere arbeid en arbeid in zekere mate wordt aangewend, krijgen de dingen waarde; maar arbeid wordt aangewend, omdat de dingen en in bepaalde mate worden gewaardeerd. (Vgk. voor dit alles uitvoeriger mijn ‘Arbeidsloon’, Teulings' Uitgeversmaatschappij, den Bosch).
In het kader der doelmatig-critische beschouwingswijze - en hier raken wij aan eenige der grootste verzuimen van de voor het waardevraagstuk zoo hoogst verdienstelijke Oostenrijksch-Amerikaansche School! - komt bij de bepaling van waarde te pas: de beteekenis, die de beoordeelaar aan de dingen (en dus ook aan den arbeid) toekent (subjectieve doelmatigheidscritiek) en de beteekenis, die op grond van objectieve normen aan de dingen moet worden toegekend (objectieve doelmatigheidscritiek). En zoo komt men dan tot de bepaling van de minimumwaarde, die de arbeid, en dus ook de handenarbeid, moet hebben, - om wille van den arbeider! - met name het menschwaardig bestaan. Maar niet op grond van een bepaald ‘equivalent voor arbeid’, of omdat een bepaalde waarde hebbend ‘arbeidsproduct’ zou zijn aan te wijzen. Maar op grond van de menschwaardigheid en op grond van het wijsgeerig bepaald doel der economische samenleving: redelijke voorziening in redelijke behoeften.
De subjecten - gemeenschappen en individuën - moeten in hun waardeeringen worden opgevoed; waar de Oostenrijksch-Amerikaansche School niet aan dacht, opgevoed als zij zelf was in de sfeer der liberale politiek! De waardeeringen moeten zóó worden omgebogen, dat zij de productie en de belooning der producten in het licht der redelijkheid gaan zien.
De arbeid is een der noodzakelijke functies in het geheele systeem van economische factoren, hij is voorwaarde, met natuur en kapitaal, voor het ontstaan van economische waarde. Maar de waarde zelf bepaalt nòch meet hij. Om wille van den mensch, die aan den arbeid verbonden is, moet aan den arbeider - niet aan den arbeid - het redelijk, het menschwaardig bestaan worden geschonken.

[p. 21]

concentratietheorie enz. enz. nog diensten bewijzen, dan zijn zij toch in ieder geval zeer ondergeschikt bij het pogen om een bepaald tijdvak als het kapitalistische te kenmerken. Terwijl alles, wat hij over arbeid, waarde, prijs, kapitaal enz. heeft uiteengezet, geheel en al naar den economischen rommelzolder kan worden gebracht.

Het komt dus vooral aan op den arbeid van Werner Sombart en ook eenigszins op dien van Weiss, Vogelsang en Orel.

Sombart heeft getracht te bewijzen, dat zich omstreeks 1500, met de groote veranderingen in het productiesysteem - de Stadtwirtschaft raakt op den achtergrond, de nationale economische eenheden ontwikkelen zich (de Nederlanden, Engeland, Frankrijk), de kolonisatie begint! - ook een psychologische omkeer bij de volken voltrekt. De ondernemer-kapitalist ontstaat. Voorloopers had hij in de late middeleeuwen gevonden in de alchimisten en de roofridders! Uit den aard der zaak deelt Sombart den na 1500 volgenden tijd in tijdvakken in. Een tijdvak, dat zoowel de jaartallen 1500 als 1930 omvat, zou weinig wetenschappelijke waarde hebben.

Wij zullen Sombart niet gaan volgen in de onderdeelen van zijn omvangrijk geschrift en wij gaan aanstonds over naar den nieuweren tijd, omstreeks 1800, wanneer zich in het sociaal-economische veranderingen voltrekken, die zeker reden geven om van een nieuw ondertijdvak in de periode sedert 1500 te spreken. Immers dan hebben plaats de groote technische uitvindingen; dan wordt het bedrijfsleven door de overheid vrijwel geheel losgelaten; dan treedt het economisch individualisme op. Maar in het middenpunt der verschijnselen blijft de sedert ongeveer 1500 losgebroken ondernemer-kapitalist, die zijn individueel bezit min of meer waagt in eenig productieproces, daarmee arbeidskracht aan zich ondergeschikt maakt, daarmee op belangrijke wijze het sociaal-economisch leven en

[p. 22]

een stuk van het cultureel en geestelijk leven der gemeenschap beheerscht.

Zonder nu in bijzonderheden met Sombart's meesterlijke schildering te vergelijken, kunnen wij zeggen, dat het economisch tooneel nog tweemaal verandert, terwijl door die verandering aan de overheerschende positie van den ondernemer-kapitalist geen einde komt, integendeel, deze nog wordt versterkt. Omstreeks 1880 treden nieuwe verschijnselen op, die het beeld belangrijk veranderen. Arbeidswetgeving maakt geleidelijk een einde aan de ergste ellende, waarin de lagere arbeiders door en in het productieproces zijn geraakt; allerwege ontstaan vakvereenigingen van arbeiders en ondernemers-kapitalisten; op groote schaal heeft concentratie van ondernemingen plaats, waardoor de groot-ondernemer-kapitalist met nieuwe invloedssferen ontstaat; andere belangrijke technische vindingen doen haar intrede; een afzonderlijk geldkapitaal organiseert zich en krijgt grooten invloed op de productie.

Nog eenmaal wijzigt zich het beeld op belangrijke wijze en wel na den grooten oorlog, dus omstreeks 1920.

Nu ontstaat internationale bemoeiing op allerlei economisch gebied; ontstaat en handhaaft zich het Sovjet-régime in Rusland; ontwikkelen zich pogingen tot bedrijfsorganisatie en medezeggenschap; vertoonen zich de groote internationale financieele problemen; komen er weer nieuwe helangrijke technische vindingen; teisteren groote crises het bedrijfs- en geheele economisch leven.

Ook in deze laatste periode handhaaft zich de ondernemer-kapitalist, neemt hier en daar zijn invloed zelfs toe, maar begint zich meteen een nieuw tijdvak aan te kondigen, waarin de vooral sinds 1800 geheel vrij geworden ondernemer-kapitalist tot een constitutie zal worden gedwongen.

De vraag is nu: de wezenstrekken van deze periode - vooral dan sedert 1800 - te bepalen. Daarbij zal gelegenheid komen, iets over de zienswijze van Weiss, Vogelsang en Orel te zeggen.

[p. 23]

Reeds werd het duidelijk, dat in dezen geheelen tijd een economisch overheerschende plaats inneemt de ondernemer-kapitalist en het is om die reden, dat het aanvaardbaar is om met Werner Sombart - zij het, dat deze uitdrukkingswijze niet nauwkeurig is; maar dat danken wij aan de geheel foutieve terminologie van Marx, die met den ondernemer geen raad wist! - dit tijdvak het kapitalisme te noemen. Het is dus eigenlijk het tijdvak van den ondernemer-kapitalist, en denkt men zich er deze correctie bij, dan is het zeker, dat de geheele periode 1800-1930 door niets beter wordt gekarakteriseerd. Niet om zijn misbruiken noeme men - met Pesch en zoovele anderen - deze periode het kapitalisme, maar om alles: gebruik en misbruik, objectief voordeel en nadeel, onder den overheerschenden invloed van den ondernemer-kapitalist, spreke men van het kapitalisme in zijn verschillende fasen (b.v. de drie door mij genoemde tijdperken in den nieuweren tijd).

Maar meer wezenstrekken dan die van den overheerschenden invloed van den ondernemer-kapitalist moeten voor dit economisch tijdvak worden genoemd. Of beter nog: die overheerschende invloed moet nader worden verklaard. En dan blijkt, dat de bijna algeheele vrijheid van den ondernemer-kapitalist (zij het ook: verschillend in de drie moderne tijdvakken!) de groote verklaring is. De bijna algeheel vrije beschikking over zijn productiemiddelen - dus de relatief-vrije privaat eigendom daarvan - en de bijna algeheel vrije productie. Eén belangrijke beperking in het tweede moderne tijdvak moet worden genoemd: die welke door de zich dan ontwikkelende arbeidswetgeving is aangelegd. Hierop. - hoe belangrijk ook - zal hier echter niet nader worden ingegaan.

Uit den eersten tak van vrijheid van den ondernemer-kapitalist volgt, dat hij zoo rijk kan worden aan productiemiddelen - en daardoor aan andere goederen - als hij zelf kan en wil. Uit den tweeden tak van vrijheid: dat hij zijn productie kan richten op de meest koopkrachtige vraag. De ondernemer-kapitalist van het kapitalisme werkt voor de

[p. 24]

markt en niet voor het doel, dat wijsgeerig-economische bepaling van het productieproces aanwijst: redelijke voorziening in de redelijke behoeften der menschheid. Hierop wordt natuurlijk nog nader teruggekomen.

Onderzoeken wij reeds thans, hoe het in de drie tijdvakken van het kapitalisme, waartoe wij ons bepalen, stond met de redelijke voorziening in de redelijke behoeften der menschheid.

Eerste tijdvak 1800-1880.

De productie hoofdzakelijk in handen van individueele ondernemers-kapitalisten. Deze werken met de pas ontdekte machines en natuurkrachten voor de vrije markt. Hun ongeorganiseerde arbeiders genieten erbarmelijke loonen en kunnen ternauwernood in de meest dringende behoeften voorzien. Daarbij onder omstandigheden (vrouwen, kinderen, localiteiten enz.), die een verwoesting van menschenleven en menschengeluk bij de productie beteekenen. Onmenschelijke arbeidstijden. Individualistische concurrentie der ondernemingen doet ook vele ondernemers hun doel niet bereiken. Slechte productie: voeding, woning, kleeding van erbarmelijke kwaliteit. Dit alles gepaard met een voordien ongekende stijging van het Europeesch menschengetal, waartegen de toen nog betrekkelijk primitieve techniek niet opgewassen bleek.

Tweede tijdvak 1880-1920.

De ondernemers sluiten zich steeds meer aaneen: kartels, trusts, syndicaten, vakvereenigingen. Betrekkelijke beheersching van de markt. Arbeidswetgeving maakt een einde aan de slechtste arbeidstoestanden bij de productie. Arbeidstijden voor vrouwen, kinderen en bepaalde groepen volwassenen verbeterd. Meer stabiliteit in bestaan van breede groepen. Mee door invloed van den Staat verbetering van de kwaliteit der productie. Techniek komt steeds beter in staat potentieel een beter bestaan van het nog steeds groeiend

[p. 25]

menschengetal te verzekeren. Groeiende invloed van het bankkapitaal in de productie.

Derde tijdvak 1920 tot heden.

Arbeidstijdregeling voor volwassen mannen. Streven tot medezeggenschap in onderneming en bedrijf (bedrijfsorgasatie!) Pogingen tot door den Staat geleide productie in Rusland. Voortdurende crises, mee door rationalisatie, storingen op de metaalmarkten (fenomenale daling der zilverprijzen!) en technische vindingen. Beginnende emancipatie der vroegere koloniale gebieden.

Dit alles in deze vluchtige schets toont ontwikkeling en veelal verbetering, maar nog allesbehalve beantwoording aan het redelijk doel der productie: redelijke voorziening in de redelijke behoeften der menschheid. Talloozen genieten niet, of althans niet stabiel, een redelijk minimum (het eubiotisch) bestaan als vrucht der productie. Tijdens de productie is voor vele groepen, ondanks verkorting van arbeidsdag en veiligheidsmaatregelen, een bijna onmenschelijk (en in verband met rationalisatie en nieuwe techniek steeds meer onmenschelijk) bestaan weggelegd. Veel productie is gericht op objectief slechte producten. Crisis en werkloosheid schijnen minder dan ooit bedwongen. Enkele groepen van ondernemers-kapitalisten (beurtelings het accent op ondernemers en op kapitalisten!) ontvangen onredelijk hooge belooningen. Het distributie-apparaat in het groot en in het klein laat dikwijls alles te wenschen over. Gedeelten der aarde zijn overbevolkt, andere schreeuwen om een nijvere bevolking.

Daarbij allerlei geestelijke schade. Aan de menschelijke waardigheid wordt tekort gedaan. De mensch als een lastdier; afstomping van zijn geestelijk-zedelijk leven door te geraffineerde rationalisatie en te ver doorgevoerde verdeeling van arbeid. Ontstaan van genotsprikkel. De drang naar medezeggenschap, in de moderne, meer ontwikkelde arbei-

[p. 26]

ders, natuurlijkerwijze gelegen, wordt tegengehouden. (Vgk. burgerij vóór Fransche revolutie).

Intusschen zijn de wezenstrekken van het kapitalisme hiermee niet uitgeteekend. En wij komen hier op het belangrijkste van Sombart, Weiss, Vogelsang, in zoover zij hebben aangetoond, dat deze ondernemer-kapitalist, in bijna algeheele vrijheid optredende, door de vrijheid van zijn onbeperkte bezittingen - vooral aan productiemiddelen - en door de vrijheid van productie, in en buiten de economische orde invloed heeft gekregen van een zeer hijzonderen aard.

Met en door deze kapitalistische productie is de kapitalistische geest ontstaan.

Niet is de zaak zoo: er is een kapitalisme en er is een kapitalistische geest (de mammonistische, de plutocratische!) - zooals zelfs een aantal katholieke auteurs ons willen doen gelooven. Neen, de kapitalistische productie draagt noodzalijk een kapitalistischen geest, in en buiten het productieproces.

In het productieproces!

In zijn ergsten vorm: elke winst is goed, elke rente is goed, elke speculatie is goed, elk loon is goed, vroeger: elke arbeidstijd is goed, ook (met beperkingen thans!) elke waar is goed; elke reclame is goed, elk productiesysteem is goed, elke concurrentie is goed. Men neemt, wat men krijgen kan en men geeft, wat men noodgedwongen geven moet.

In zijn minder ergen vorm: bij de gewetensconflicten van den christelijken of althans moreel voelenden ondernemer-kapitalist, die echter - veelal geholpen door een min of meer officicele usance-moraal! - moet eindigen met dien geest te aanvaarden, op straffe van verlies van het ondernemer-kapitalistschap.

Buiten het productieproces: de openbare meening doordringen met den kapitalistischen geest. Daarvoor aankoop van dagbladen, plaatsen bezetten in openbare lichamen, bij de ergste gevallen: omkooperij, bedrog.

[p. 27]

Niet dus alleen: een individualistische mammonistische geest, maar het streven naar een collectieven mammonistischen geest, een pogen om daarop de gemeenschap in slaap te wiegen!

Bij dit streven is niets het kapitalisme heilig: tot in de Kerk tracht het zijn slachtoffers te vinden, tot bij de prieters, die een valsche berusting bij de andere groepen der bevolking trachten aan te kweeken.

Het kapitalisme tast de zeden aan, van de individuën en van de gemeenschap.

Deze schets van de wezenstrekken van het kapitalisme zou onvolledig zijn, indien ook niet werd gewezen op de geweldige ontwikkeling in de productie van vele algemeen nuttige, economische goederen, die de vrijgelaten activiteit van den ondernemer-kapitalist heeft gebracht. De voorbeelden zijn zoo overvloedig aanwezig en er is door vele economisten reeds zóó de aandacht op gevestigd, dat ik mij van een nadere beschouwing ontheven mag achten. Alle grove fouten bij de productie kunnen dit voordeelig saldo niet wegwerken. En bij hervormingspogingen van korter of wijder strekking zal daarop ook terdege moeten worden gelet.

En hiermee acht ik de beide vragen, aan het begin van deze paragraaf gesteld, voldoende beantwoord.

III.
Botsingen tusschen Katholicisme en Kapitalisme.

Dat het Katholicisme als Wereldmacht in deze kapitalistische wanorde niet kan ademen, is bij eenige overweging duidelijk. De groot-winkelier, die er dag aan dag naar streeft, zijn vernuftig verkoop-apparaat uit te breiden, moge nog zoo veel christelijke gezindheid in zich dragen, het objectieve feit van de economische vernietiging van zooveel kleine

[p. 28]

winkeliers en hun gezinnen komt niet van zijn rekening af en kan er niet van af komen, zoolang hij groot-winkelier wil zijn. De fabrikant, die de uiterste bezuiniging in zijn heele outillage en de uiterste ‘efficiency’ daarin heeft aangebracht, en zijn arbeiders nòch bij hun werk nòch in hun loon het menschwaardig bestaan zag bereiken, zal, gegeven een bepaalde prijs-constellatie voor het product, slechts op straffe van niet langer die fabrikant meer te zijn, de economische positie van zijn arbeiders kunnen opvoeren tot het menschwaardig bestaan. De groot-beurs-speculant, die nu eenmaal tot de ‘bears’ en niet tot de ‘bulls’ behoort, zal op gezette tijden mee moeten doen aan het beursproces, dat b.v. de ontwrichting van 1929 voor een deel veroorzaakte, wil hij niet het gevaar loopen van zijn positie geheel te verliezen. De katholieke leden van een graanconcern zullen mee moeten doen aan het verbranden of in zee verdrinken van graan, ook al lijden de chineesche- en britschindische broeders honger, willen zij niet op catastrofale wijze hun economisch bestaan vernietigd zien. De kleine ambtenaar - en de laatste gedeelten van ‘Casti Connubii’ geven het zoo duidelijk aan!⁶⁾ - die met zijn gezin van drie kinderen ternauwernood menschwaardig kan leven, zal voor de vreeselijkste moreele conflicten blijven gesteld in een maatschappij, die niet het menschwaardig bestaan in concreto (denk hier aan de concrete eischen van den supérieuren A.W. Weiss O.P.!) wil geven voor elken nieuwen wereldburger. En eindelijk - het is maar een bonte greep! - de katholieke journalist, die door een concern van kapitalisten aan het hoofd van een krant is geplaatst, zal niet de zuivere critiek op de kapitalistische wanorde in de kolommen van zijn blad kunnen uitoefenen, wil hij niet na korter of langer tijd ervaren, dat men (desnoods in het ‘katholiek belang’!) niet langer van zijn werk is gediend.

Het Katholicisme als Wereldmacht dreigt door de kapitalistische wanorde te worden verstikt - en is al voor een belangrijk deel den adem kwijt! Het zal eerst uit den bijna

6) ‘Niet zelden ontstaan er ernstige moeilijkheden voor het volmaakt onderhouden van Gods geboden en de eerbaarheid des huwelijks hieruit, dat de echtgenooten gebukt gaan onder zware stoffelijke zorgen en groot gebrek aan tijdelijke goederen’.... ‘En vóór alles moet er, met inspanning van alle krachten naar gestreefd worden,.... dat in de burgerlijke maatschappij dusdanige economische en sociale toestanden geschapen worden, dat alle huisvaders, zoowel voor zichzelf als voor vrouw en kinderen, overeenkomstig hun rang en stand, de noodzakelijke levensbehoeften kunnen verdienen en verkrijgen: ‘want de arbeider heeft recht op zijn loon’. Dit weigeren of lager stellen dan billijk is, is een groote onrechtvaardigheid en wordt door de H. Schrift onder de grootste zonden gerekend; evenmin is het geoorloofd, loonen vast te stellen zó;ó; laag, dat zij, naar gelang de omstandigheden, voor het onderhoud van een gezin ontoereikend zijn’. (Casti Connubii, L. Rood S.J., blz. 55).
Wie maar even wil overwegen de geweldige consekwenties van deze leidende gedachten, heeft alleen reeds op dezen grondslag een levensstrijd te voeren tegen een stelsel, dat voortdurend de huwelijkszeden van millioenen bedreigt. Alle preeken tegen neo-malthusianisme zijn waardeloos voor die groepen, die met elk nieuw kind de redelijke welvaart zien verminderen of gevaar loopen - hoogere ambtenaren - gedeclasseerd te worden. Eerst een maatschappij, die zeggen kan: voor elk geboren kind geef ik als minimum het eubiotisch bestaan, kan het neo-malthusianisme met volle vrucht bestrijden. (Denk bier aan z.g. ethische loontheorieën voor een ‘gemiddeld’ gezin in de leerboeken der katholieke moralisten 1890-1910 en aan het woord der Sovjet-bestuurderen, hierboven geciteerd.)

[p. 29]

doodelijken greep geraken, als het over heel de wereld luide doet hooren, te willen een nieuwe sociaal-economische orde, die de kapitalistische vervangt: de orde van de redelijke voorziening in de redelijke behoeften der menschen. En een nieuwe Encycliek - van heel andere structuur dan Rerum Novarum! - zal dan het ‘accoord’ moeten grijpen van de stemmen - om met wijlen Prof. Quack te spreken⁷⁾ - die overa in de Kerk opklinken tegen de kapitalistische wanorde en voor de Wereld-Katholieke Orde!⁸⁾ -

Want geen afsnijden van de ergste excessen zal het Katholicisme als Wereldmacht redden. En het is daarom al zoo te betreuren, dat Rerum Novarum wel georiënteerd moest zijn op een niet doorgrond kapitalisme. (Hierop wordt aanstonds nog terug gekomen).

Het feit, dat (om met den grooten en scherpzinnigen Godefroy Kurth te spreken) de Kerk niet op haar post was bij de Fransche Revolutie, is niet meer ongedaan te maken, maar is ook in zijn gevolgen verschrikkelijk geweest. De compromisgeest van Rerum Novarum en de ernstige gevaren van dezen tijd zijn daarvan het gevolg. Organisatie moest worden gemaakt; alles op dit gebied was stukgeslagen: hoe kon dan Leo XIII er ook maar aan denken de richting van de Katholieke Oostenrijksche School (Weiss, von Vogelsang) in te slaan?

Nu echter is als vrijwel éénig gewin althans de organisatie doorgedrongen. Nog altijd is haar leiding uiterst zwak; goedmoedig wordt hier te lande b.v. de leiding van een twee maal honderdduizend arbeiders aan een paar mannen overgelaten, die over niet de geringste wetenschappelijke scholing, economisch en sociologisch, beschikken. Maar in ieder geval zijn er nu de elementen voor grondige verbetering. Brengt men deze organisaties in het gareel terug, door de leiding aan betere krachten toe te vertrouwen, dan kan er heel wat - waarover aanstonds - nu reeds worden bereikt.

7) Prof. Mr. H.P.G. Quack in De Gids van 1893: ‘Toen Paus Leo XIII den 17en Mel 1891 de encycliek “Rerum Novarum” uitvaardigde, greep hij slechts het akkoord der verschillende stemmen, die vanuit de Kerk in de laatste tientallen van jaren over de wanverhoudingen der economische maatschappij waren opgegaan’.

8) Weinig kon ik vermoeden, toen ik dit schreef, dat deze verwachting zóó spoedig zou worden verwezenlijkt! Enkele weken na het verschijnen van mijn praeadvies voor de Katholiek Wetenschappelijke Vereeniging verscheen de Encycliek ‘Quadragesimo Anno’, waarin de katholieken werden opgeroepen ‘tot den arbeid aan een stelsel, dat de uitwassen niet alleen, maar ook het wezen van het kapitalisme aantast en het op realistische wijze afbreekt’, zooals ik het aan het einde van paragraaf V uitdrukte. Aan ‘Quadragesimo Anno’ wijdde ik in dit artikel een afzonderlijke paragraaf (VIII).

[p. 30]

IV.
Eigendomsrecht en Kapitalisme.

Ongelukkigerwijze schuift men van katholieke zijde nog altijd het Eigendomsrecht naar voren als een slagboom voor de krasse en krachtige hervorming, die noodig is om de noodzakelijke orde van: redelijke voorziening in redelijke behoeften, te bereiken. Sinds het werk van Beysens⁹⁾ is hier te lande hierin wel eenige verbetering gekomen, maar de zucht om nog altijd buiten-maatschappelijk het eigendomsrecht van goederen te construeeren heeft nog de bovenhand.

Beschikking over en gebruik van geestelijke en lichamelijke economische goederen behoort, evenals alles in de sociaal-economische orde, door de doelmatigheid te worden beheerscht. En waar het redelijk doel van die orde is: redelijke voorziening in redelijke behoeften, zijn die beschikking en dat gebruik noodzakelijk, die deze voorziening waarborgen. De ervaring kan slechts leeren, welke beschikkingen, welk gebruik de beste zijn. Aprioristische gemeenschaps-beschikking en aprioristische individueele beschikking - in nieuwere gedaante, de eerste op Marx, de tweede op Locke terug te voeren - zijn beide evenzer veroordeeld.

Het is dus al geheel verkeerd te spreken van ‘het recht van den mensch om te heerschen over alle uiterlijke goederen’ buiten verband met de samenleving. Men kan slechts spreken over ‘den mensch in samenleving met andere menschen’. En alles van den eenen mensch is door en in de samenleving met andere menschen bepaald.

Evenzeer als de ervaring nu schijnt te leeren, dat een tamelijk belangrijke beschikking over gebruiks- en verbruiksmiddelen bij den individueelen volwassen mensch doelmatig is, evenzeer leert zij, dat beschikking en gebruik van de productiemiddelen (grond, fabrieken enz.) steeds meer in omvangrijke collectiviteiten en deze dan weer onder vrij ingrijpende regeling van grootere en kleinere publieke gemeenschappen (publiekrechtelijke bedrijven, gemeente, staat)

9) Vooral: Eigendomsrecht, in Hoofdstukken uit de Bijzondere Ethiek. Ik behandelde dit onderwerp uitvoerig, in verband met Beysens' werk, in mijn artikel ‘De Socialisten en de Bedrijfsorganisatie’, (zie ‘Medezeggenschap en Bedrijfsorganisatie’, blz. 199-203).

[p. 31]

doelmatig is. Twee geweldige ervaringsfeiten: de Russische revolutie van 1917 en de economische wereldcatastrofe van 1929 hebben hier belangrijke nieuwe leering gebracht. De eerste schijnt te gaan bewijzen, dat de grootste publieke gemeenschap op veel grooter schaal economisch werk kan verrichten dan vóór dien algemeen werd gedacht; de tweede heeft de volstrekte ondoelmatigheid om: redelijke voorziening in redelijke behoeften, bij tamelijk vrije beschikking over de productiemiddelen, te verzekeren, vrijwel voldingend bewezen.

Nauwlettend moet hier worden toegezien, onbelemmerd door eenig apriorisme, en dus met volle bereidheid om al die veranderingen aan te brengen, die voor het doel van de sociaal-economische orde noodzakelijk zijn. Diezelfde onbelemmerdheid moet de staatslieden en parlementen in de verschillende landen gaan beheerschen en ook de internationale conferenties.

V.
Het misverstand over Rerum Novarum.

Vooral onder de katholieken is het misverstand over Rerum Novarum groot. Heele groepen doen het nog altijd voorkomen, alsof met dit zoo belangrijke stuk het sociaal-economisch programma der Kerk in de moderne maatschappij eigenlijk is uitgeput. Vandaar die zorg om, telkens wanneer een nieuwe algemeene of concrete hervorming in een of anderen kring aan de orde komt, ijverig te onderzoeken, of daarvan in Rerum Novarum iets te vinden is; om, indien men daarvan niets vindt, het redelijke of rechtmatige der nieuwe hervorming ten minste in twijfel te trekken.

Van dit alles zou geen sprake kunnen zijn, indien men deze Encycliek nu eens eindelijk wilde gaan zien als een kind van haar tijd. De groote gedachten daarin omtrent den mensch en de menschenwaarde zijn natuurlijk van alle tijden, maar de concrete toepassing op het kapitalisme draagt in

[p. 32]

haast alle onderdeelen het karakter van het tijdelijke en het voorbijgaande. Van een eenigszins diepe analyse van het kapitalisme - in den trant van Werner Sombart - is eenvoudig geen sprake. Voorzoover het kapitalisme is geanalyseerd, reikt dat niet verder dan de ernstigste en pijnlijkste euvelen, - de verdrukking der arbeiders - die naar buiten treden. Er is geen sprake van, dat doorvorscht wordt, dat de te vrij gelaten en op winst gerichte ‘Wirtschaft’ noodzakelijk kwalen meebrengt, die het Katholicisme als Wereldmacht niet kan aanvaarden. Zoover was men nog niet in 1891 in het katholieke kamp; en de groep die, ideëel zoover was - de Katholieke Oostenrijksche School - kon, dank zij de vroeger gepleegde fouten (Fransche Revolutie!), geen concrete aanknoopingspunten vinden om uit het kapitalisme te komen zonder revolutie. Slechts Marx had zijn natuurnoodzakelijke ontwikkeling en zijn revolutie-aan-het-einde klaar; maar de agitator en de denker gingen bij hem zóó dooreen, dat daarom alleen zijn crediet niet groot was. En toen Lenin in 1917 in Rusland doorbrak, bleek het, dat de revolutie zich in zoo wat geen enkel opzicht naar ‘Communistisch Manifest’ en ‘Das Kapital’ had gedragen.

Wij staan er in dezen tijd veel gunstiger voor - als ons tenminste door Rusland nog tijd wordt gelaten! Wij hebben thans tenminste de organisaties, die, met behulp van den Staat, een geheel nieuwe sociaal-economische orde kunnen gaan bouwen. Maar daarover aanstonds. In ieder geval kunnen wij de Encycliek ‘Rerum Novarum’ thans veel zuiverder als een historisch stuk zien. Wij weten nu, wat Leo XIII onmogelijk kon weten, tot welke machten vakvereenigingen en collectieve contracten zijn uitgegroeid. En men bedenke, dat Leo XIII de organisaties der arbeiders in zijn tijd nog van de werkgevers moest gaan afbedelen! En hoe zou, als zelfs Marx, die verbitterdste vijand van het kapitalisme in de 19e eeuw, bij lange na niet de volle rampen van het kapitalisme doorgrondde, Leo XIII dit alles wèl hebben gezien, waar het bovendien vast staat, dat de meest

[p. 33]

perverse kapitalistische misdaden vaak zijn gepleegd in deze dertig jaren van de XXe eeuw?

Wij weten nu: Kapitalisme - het economisch systeem zooals wij het nu kennen - en Katholicisme verhouden zich als water en vuur, naar het woord van Heinrich Pesch, dat echter nog altijd zoo slecht past ook in de nieuwste uitgave van zijn Lehrbuch der Nationalökonomie! En wij wachten op een nieuwen brief uit Rome, die deze gedachte onder de volken uitdraagt en de katholieken oproept tot den arbeid aan een stelsel, dat de uitwassen niet alleen, maar ook het wezen van het kapitalisme aantast en het op realistische wijze afbreekt.

VI.
Het economisch systeem van Sovjet-Rusland.

Als een geweldigen mededinger op onzen weg ontmoeten wij het economisch systeem van Sovjet-Rusland. Niet het communisme, want, ook volgens de communisten zelf, is dit daar niet. Niet de revolutie in economischen zin van Marx, want, zooals reeds gezegd, met Marx' inzicht houdt, wat in Rusland geschiedde, geen enkel verband. Maar wel een door de gemeenschap geleid productie-systeem, dat zijn vasten vorm in de Piatiletka, in het zoogenaamd Vijfjarenplan (1928-1933) heeft gevonden.

Laten wij alle persoonlijke indrukken, reisbeschrijvingen en populaire beschouwingen terzijde en beperken wij ons uitsluitend tot het ongetwijfeld meest wetenschappelijke stuk, dat hierover is verschenen: het artikel in The Economist van 1 November 1930, het zoogenaamde ‘Russian Supplement’, aangevuld met het artikel van de redactie ‘An Impression of Russia’ (The Economist, 1 Nov. 1930, blz. 801). Dan zien wij in Rusland aan het werk een overweldigende machinerie, die onder systematische, centrale leiding een aantal producten levert en gaat leveren voor de Russen

[p. 34]

zelf en een export van goederen voor de geheele wereld, die de kapitalistisch-georiënteerde wereld met verbijstering slaat.

‘What she (Russia) appears to be doing is to organise a national accumulation of capital on a gigantic scale and at an extremely rapid rate; and this can only be done by deliberately depressing the level of domestic consumption, a policy which entails tremendous sacrifices, to which the country is being stimulated by intensive propaganda supported in the last resort by the methods of terrorism’. (Met een korreltje zout te aanvaarden, deze uitspraak van de geschrokken redactie van ‘The Economist’ op blz. 802!).

Ik kan er niet aan denken, het geheele rapport over te nemen in dit praeadvies; het is op iedere behoorlijke bibliotheek binnen ieders bereik. Slechts enkele treffende bijzonderheden.

Vooreerst het bevolkingsvraagstuk. Zooals men weet, stijgt de bevolking van Rusland thans geweldig. En niet door toeneming van het geboortecijfer (1911-1912: 46.8 p.m.; 1926-1928: 40.0 p.m.), maar door afneming van het sterftecijfer (vóór den oorlog: 30.5; 1926-1928: 17.4!!). ‘....natural growth of the population in 1913 was 16.3 per thousand, in 1926 it was 22.6 per thousand’.

Wat leeren deze cijfers al niet! Hoe doodstil moeten de ancien-régime-lieden van Rusland daartegenover staan - en wat blijft er over van al den krantenzwendel - ook bij ons! - over den ‘ondergang’ en het ‘sterven’ van het Russische volk!

Maar veel interessanter is nog de houding van de Russische bestuurderen tegenover de vraag van de ‘surplus population’. ‘Surplus population is a conception founded on nothing but Liberal and Social Democratic prejudices. Soviet Russia does not recognise such antiquated theories. “Overpopulation” merely means that the productive resources of a country have not been adequately developed; and they cannot be so developed under the handicap of capi-

[p. 35]

talism. But in the U.S.S.R., where there are no limits to the development of the country's productive forces, such theories can have no validity’. (R.S. blz. 4).

Dit standpunt (ik moge verwijzen naar mijn praeadvies voor de Katholiek Wetenschappelijke Vereeniging over het Bevolkingsvraagstuk¹⁰⁾ geeft toch zeker veel te denken aan katholieken, die met de Encycliek ‘Casti Connubii’ terecht zoo gelukkig zijn. En men herleze dan ook nogmaals de laatste paragrafen van deze Encycliek!¹¹⁾

Wij, met onze onmetelijke West-Europeesche en Amerikaansche werkloosheid! Rusland komt arbeiders bij millioenen te kort! Ofschoon het aantal arbeiders in de steden is gestegen van 8.866.000 in 1927 tot 10.887.000 in 1930 - kent het Vijfjarenplan een groot aantal krachten te weinig! Vooral omdat het platteland, ondanks de industrialisatie, geen krachten van beteekenis meer afgeeft.

Heel merkwaardig is zeker, dat Rusland in het vroeger geldend financieel systeem zoo weinig veranderingen heeft aangebracht. Met de uiterste zorg wordt tegen inflatie gewaakt door de zorgvuldigste contrôle over de financiën van voortbrengers en verbruikers (de coöperaties). En als men het zware Russische budget ziet (de raming van 1929-1930 sluit met een bedrag aan inkomsten en uitgaven van 11 milliard 621 millioen roebel!) is men geneigd zich af te vragen, waarom de Sovjet Unie zich niet veel van deze moeiten spaart door een distributie-bon-systeem, waarbij voor een aantal behoeften, in verband met de grootte van de opbrengst, voorzoover beschikbaar voor de binnenlandsche markt, aan ieder, die werkt, en aan de ‘bedeelden’ een aantal bons beschikbaar worden gesteld. Geleidelijk aan zou zoo het financieele systeem - ook bij de arbeidsloonen - aanzienlijk kunnen worden vereenvoudigd en dit zou vooral de internationale financieele positie versterken.

De nuchtere cijfers van het rapport leeren duidelijk genoeg het welslagen van deze gigantische onderneming. We

10) ‘Het Bevolkingsvraagstuk economisch beschouwd’, met bijzondere verwijzing naar en aansluiting bij Gustav Schmoller's standpunt in ‘Grundriss der Allgemeinen Volkswirtschaftslehre’, waarin ook ik het bevolkingsvraagstuk als een vraag van aanpassing van de productie (in den ruimsten zin) heb uiteengezet.

11) Naast het reeds gegeven citaat uit ‘Casti Connubii’, moge nog het volgende de aandacht hebben uit de paragraaf ‘Staatszorg’: ‘Immers, wanneer huisgezinnen, voornamelijk de kinderrijke, geen geschikte woningen hebben; als de man geen gelegenheid kan vinden om zich arbeid en levensonderhoud te verschaffen; indien de dagelijksche levensbehoeften niet dan tegen buitensporig hooge prijzen te koop zijn; wanneer zelfs de moeder, niet zonder groot nadeel voor het huishouden, gebukt gaat onder den dwingenden last van door eigen arbeid geld te moeten verdienen; wanneer het haar, bij de gewone of ook zelfs buitengewone ongemakken van het moederschap, ontbreekt aan behoorlijk voedsel, geneesmiddelen, de hulp van een bekwaam geneesheer en meer dergelijke zaken: dan ziet toch iedereen in, hoe moeilijk de huiselijke samenleving en het onderhouden van Gods geboden wordt voor die echtgenooten; dan begint hun immers de moed te ontzinken.’
Men vergelijke met deze schildering, de zorg in deze kapitalistische maatschappij voor de groote gezinnen, vooral met name bij de woningpolitiek!

[p. 36]

zullen het trouwens, spoedig genoeg, met eigen oogen kunnen waarnemen, voorzoover wij het niet reeds ondervinden!

En wat zijn dan de eenvoudigste lessen, die deze werelgebeurtenis van de eerste orde geeft?

Vooreerst, dat zich tegenover de kapitalistische ordening met zijn vrijheid van productie en vrijheid van winst een andere orde heeft gesteld, die, vroeger voor zuiver utopisch gehouden, een aantal voordeelen biedt, die haar aantrekkelijker maken dan het kapitalisme. Met name door haar bestrijding van werkloosheid en crisis. De crisis van overproductie is eenvoudig ondenkbaar - 150.000.000 Russen staan in de queue te wachten om bediend te worden! Het is, zooals de Engelsche schrijver het uitdrukt, aldus: ‘The strange paradox of the situation in Russia is that the producer's difficulty consists not in finding buyers, but in having to avoid them’. En juist dit moet op onze nu telkens in de laatste tien jaren door crisis en werkloosheid zoo geteisterde Europeesche en Amerikaansche bevolking een diepen indruk maken.

Lukt het dan nog bovendien, na de vijf jaren, den Russen over de geheele lijn uit het product een ‘redelijke’ welvaart te verschaffen, dan zal eerst recht het faillissement van het kapitalisme worden aangevraagd, dat, ondanks al onze wonderen der techniek, er maar niet in slaagt aan een nog altijd aanzienlijk deel der bevolking een redelijk minimum te geven. Vooral in een land als Duitschland moet dat wel diepen indruk maken.

Bezwaren tegen het Russisch stelsel blijven er genoeg. De veel te groote centralisatie, die zoo gemakkelijk kwetsbaar is, vooral bij politieke verwikkelingen. De moeilijkheden met den arbeidsdwang, die een noodzakelijk postulaat van deze nieuwe orde blijft en waarbij toch op permanent enthousiasme psychologisch niet valt te rekenen! De ongeschiktheid van de invoering in andere landen, met een geheel ander type van bevolking en ook aan geheel andere

[p. 37]

levensomstandigheden gewend. Eindelijk, het gemis van de rem: ‘redelijkheid’ in de behoeften, waardoor bij stijgende productiemogelijkheden een voorziening zou intreden, die gemakkelijk tot een algemeene verweekelijking en dus - evenals bij het kapitalisme! - tot een uiteindelijken ondergang zou kunnen leiden.

Allesbehalve als een ‘ideale’ sociaal-economische orde toont zich dan ook Sovjet-Rusland aan ons; maar wel als een economische realiteit, die aan de massa groote aantrekkelijkheden tegenover het kapitalisme biedt en dus ontzaglijke mogelijkheden in zich bergt.

VII.
De organiseerende beteekenis van den Staat.

Wie met vrucht het wezen van het kapitalisme wil aangrijpen, zal zich over één zaak vooral klaarheid moeten verschaffen: de organiseerende beteekenis van den Staat voor het sociaal-economisch leven. Ook hierover zijn de misverstanden legio en weer niet het minst onder de katholieken. ‘De Staat op den achtergrond’ en ‘Wat door het vrij initiatief kan worden gedaan, moet niet door den Staat worden ondernomen’, zijn de misleidende leuzen, waarmee nog veel wordt geschermd. Het is echter zoo mis mogelijk! In elke gemeenschap heeft de Overheid ten allen tijde de taak voor het welzijn der leden te zorgen. Ten allen tijde is de Staat Cultuurstaat en Welvaartsstaat. En al moet de activiteit van den Staat zóó worden ontplooid, dat de meest mogelijke activiteit van zijn leden wordt losgeslagen, dat verandert aan dit staatkundig beginsel hoegenaamd niets.¹²⁾ Juist omdat de Staat door zijn souvereiniteit over middelen beschikt, waarover geen andere macht kan beschikken, moet deze souvereiniteit van meet af aan ter beschikking van de welvaart worden gebruikt.¹³⁾

Zoo is het ook altijd begrepen, behalve dan juist in de

12) Men raadplege voor de toepassing van dit staatkundig beginsel de Inleiding van Sint Thomas' ‘De regimine principum’, waarin hij uitdrukkelijk de cultureele en welvaartstaak principieel van de ‘lex’ aanduidt en deze duidelijk definieert.

13) Ik verwijs hier naar mijn bijdrage in het boek ‘Georganiseerde distributie’: ‘Publiekrechtelijke organisatie van het middenstandsbedrijf’.

[p. 38]

kapitalistische periode sedert 1800. (Zie mijn ‘Medezeggenschap en Bedrijfsorganisatie’ en ‘Georganiseerde Distributie’ van Dr. Tobi en Dr. Visser).

En niets verderfelijker is er dan ook dan de leuze, dat de Staat ‘eerst eens moet aanzien, wat het vrij initiatief kan doen’. Leiding moet juist onmiddellijk en voor elke nieuwe krachtsontwikkeling worden gegeven. Op die wijze wordt ook de groote krachtsverspilling en het groote oponthoud bij heilrijke maatregelen voorkomen.

Nu kan het optreden van den Staat niet altijd even vruchtdragend zijn. Hetzij omdat de krachten bij de Overheid ontbreken, hetzij omdat in groote mate de steun van en de aanknooping bij de vrije krachten ontbreekt. Niet altijd staat een eerste Consul Napoleon Bonaparte gereed om zijn wonder van herschepping op bijna elk gebied van een heel ontredderd rijk in enkele jaren te verrichten. En tot in Talma's tijd ontbrak het onzen Nederlandschen socialen wetgever aan organisaties in het bedrijfsleven, die ingeschakeld konden worden voor een vruchtbare staatswerkzaamheid. Terwijl toch de Pruisische ambtenaar niet overal beschikbaar was!

Wij leven thans in een periode, dat het geheel anders is en wij kennen, gelukkig, de organisaties - met al haar fouten, vooral van te slecht bezette leiding! - die voor den Staat het prachtig aanknoopingspunt bieden voor den systematischen en realistischen strijd tegen het kapitalisme. Zoodat de staat niet gedwongen wordt - als tot zekere hoogte in het ontredderd Rusland het geval wel moest zijn - met hinderlijk-scherpe ambtelijke bemoeiïng en te groote centralisatie, met al haar gevaren, zijn welvaartstaak te gaan vervullen.

VIII.
Quadragesimo Anno.

De Encycliek Quadragesimo Anno, die eenige weken

[p. 39]

nadat dit artikel als praeadvies was verschenen, over de wereld ging, heeft op de meest verblijdende wijze front gemaakt tegen het kapitalisme. Geen document dan dit uit het herinneringsjaar Rerum Novarum kon beter de historische beteekenis van de Encycliek van 1891 in het licht stellen. In zoover is de bevestiging van wat ik in paragraaf V schreef volkomen geweest. Op alle punten worden aanvullingen in de sociale politiek gegeven, die voor de nieuwere tijden geboden schijnen.

Het Kapitalisme, zooals zich dat ‘nostris temporibus’ openbaart, wordt met de scherpste woorden veroordeeld.

‘Ea vicissim virium et potentiae acervatio tria gignit concertationum genera: contenditur enim primum de ipso oeconomico potentatu, tum acriter decertatur de potentatu in rempublicam capessendo, ut eius viribus atque potestate ad oeconomicas congressiones liceat abuti; inter ipsas denique respublicas dimicatur, cum quod nationes, ad suorum quaeque civium oeconomica commoda promovenda, vim et politicam suam adhibent, tum quod potentatu et viribus suis oeconomicis adhibitis, politicas controversias inter nationes ortas dirimere contendunt.’

‘Individualistici.... spiritus ultima sonsectaria sunt.....: liberum virium certamen ipsum se interemit; libero mercatui oeconomicus potentatus suffectus est; lucri cupiditati proinde effrenata potentatus ambitio successit; tota oeconomia horrendum in modum dura, immitis, atrox est facta’.¹⁴⁾

In de voorstellingswijze moge eenig verschil zijn; in alle hoofdzaken stemde mijn uiteenzetting met de pauselijke woorden overeen.

Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie moet er komen - naar het pauselijk woord. De ‘ordines’ van Pius XI zijn niet anders dan de door mij reeds zooveel jaren verdedigde ‘publiekrechtelijk georganiseerde bedrijven’ - zooals ook Mr. Kropman in zijn voortreffelijk Tijd-artikel (Avondblad, 5 Aug. 1931) heeft uiteengezet.

‘Natura enim duce fit, ut, sicut qui loci vicinitate con-

14) ‘En op haar beurt heeft deze concentratie van macht en kapitaal weer drie soorten van conflicten doen ontstaan. Vooreerst gaat de strijd om de economische overheersching; ten tweede wordt er hevig gevochten om de heerschappij in den Staat, om zijn macht en invloed bij den economischen strijd te kunnen misbruiken. Ten derde is er strijd tusschen de staten onderling, welke hierin bestaat, dat zij al hun politieke macht en invloed aanwenden, om het economisch welzijn van hun eigen burgers te bevorderen en van den anderen kant probeeren door middel van hun economische overheersching de politieke geschillen tusschen de naties te beslissen.
Waartoe de individualistische geest.... ten slotte geleid heeft....: De vrije concurrentie heeft zich zelf ten onder gebracht; in plaats van den vrijen handel is de economische oppermacht gekomen, evenzoo is de jacht naar winst vervangen door een ongebreidelde zucht naar overheersching, in één woord: heel het economische leven is verstard tot een meedoogenloos wreed en hard systeem’. (Vertaling J. van Lieshout S.J.)

[p. 40]

juncti sunt municipia constituunt, ita qui in eandem artem vel professionem incumbunt, - sive oeconomica est sive alterius generis, - collegia seu corpora quaedam efficiant, adeo ut haec consortia iure proprio utentia a multis, sin minus essentialia societati civili, at saltem naturalia dici consueverint’.¹⁵⁾

Met deze Encycliek heeft de radicale hervormingsbeweging, die van het Katholicisme uit tegen het Kapitalisme moet worden gericht, een geweldigen steun in den rug gekregen. Of beter nog: daarmee voert de Paus die beweging aan. Hoe zij zijn moet in bijzonderheden - waarover de Paus uit den aard der zaak zwijgt - daarover volge nu nog een korte beschouwing.

15) ‘Immers, evenals zij, die dicht bij elkander wonen, op ingeving van hun natuur een gemeente gaan vormen, zoo vormen ook zij, die een zelfde beroep of ambacht uitoefenen - hetzij van economischen of van anderen aard - een gemeenschap, of een soort lichaam. Dit is zoo vanzelfsprekend, dat velen gewoon zijn te zeggen, dat die gemeenschapslichamen met hun eigen rechten, zoo al niet tot de wezensbestanddeelen, dan toch tot de natuurlijke elementen van de maatschappij behooren’. (Vertaling J. van Lieshout S.J.).

IX.
Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie en Kapitalisme.

Het eenige middel, dat in aanmerking komt, om systematisch en realistisch het kapitalisme in zijn geheel aan te grijpen is de invoering der publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie. Deze zal dus ook het wezen moeten uitmaken van de sociaal-economische politiek, welke het Katholicisme als Wereldmacht gaat prediken. En dit is ook het stelsel, dat, met eerbied voor zijn geweldige prestaties, tegenover het systeem van Sovjet-Rusland moet worden gesteld.

Allereerst ontmoet ik hier een zekere groep jongeren onder de katholieken, zoowel in het binnen- als in het buitenland, die geheel los van de werkelijkheid om ons heen, het kapitalisme willen gaan bestrijden als in de tijden van Weiss en Vogelsang. Indien deze jongeren aanstoot geven, is het niet door hun enthousiasme in den strijd tegen het kapitalisme, niet door hun radicalisme in het einddoel, - want het een zoowel als het ander zijn onafwijsbaar noodig - maar alleen en uitsluitend door hun gemis aan realisme bij de uitvoering. Daardoor wordt al hun werken zoo goed-

[p. 41]

koop, wordt het ook dikwijls zoo niets anders dan fraseeren. Een groep onder deze jongeren, die b.v. zegt, ‘dat publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie al weer haar tijd heeft gehad, maar dat het nu de tijd is voor de bestrijding van het kapitalisme’, verraadt daarmee een zoo matelooze onkunde, dat er bijna niet aan te beginnen is om die te bestrijden. Want juist hij, die heeft nagedacht over de publiekrechtelijke organisatie van het bedrijfsleven, zooals ik die hier te lande heb verdedigd, weet, dat daar het éénig practisch en realistisch middel is tegen het kapitalisme. Al het andere is trompetgeschal - maar de muren van Jericho zullen er niet van omvallen!

Een tweede groep, waarmee ik hier te maken krijg, jongeren en ouderen, zijn de ideologen, die zeggen: ‘Wij moeten de geesten en den geest verbeteren. Geef het kapitalisme een anderen geest en zijn gevaren zullen verdwijnen’, Door dezen wordt geheel vergeten - het werd reeds uitvoerig betoogd - dat het kapitalisme een hem immanenten geest bezit, die slechts kan verdwijnen als ook het kapitalisme zelf verdwijnt. Al de excessen zijn aan het kapitalisme inherent; wie in het kapitalisme werkt, zeg als ondernemer-kapitalist, hij draagt den geest van het kapitalisme - zij het ook met gradueel verschil - in zich. Hij kan dien geest verloochenen - maar dan door zichzelf als ondernemer-kapitalist uit te schakelen. (Denk hier aan de moraal-conflicten en de usances!).

Het mag geheel overbodig heeten, hier de systematische en realistische aantasting van het kapiialisme, die in de publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie besloten ligt - en in haar alléén! - uitvoerig te behandelen. De behandeling elders¹⁶⁾ is voldoende geweest. Hier slechts dit:

Publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie handelt, onder den norm der redelijkheid, met het doel, langs evolutionairen weg de redelijke voorziening in de redelijke behoeften te bewerken. Zij brengt allen - ondernemers-kapitalisten en

16) Voldoende is het hier te noemen: ‘Beginselen der Economische Bedrijfsorganisatie’, N.V. Paul Brand's Uitgeversbedrijf, Hilversum, en ‘Medezeggenschap en Bedrijfsorganisatie’, H. Gianotten, Tilburg.

[p. 42]

arbeiders - bijeen, om zoodoende ook nog aan den minsten werker het menschwaardig bestaan in zijn arbeid en als vrucht van zijn arbeid te verschaffen. Zij waagt geen allesomvattend experiment (Rusland!), maar ordent bedrijfsgewijze, op nationalen grondslag, later wellicht op internationalen grondslag. Zij bemoeit zich met de prijzen, omdat zij in het eenmaal georganiseerd bedrijf slechts redelijke winst en nog noodzakelijke kapitaalrente toelaat. (Is het bedrijf in staat geworden zich zelf te financieren - en ook hier is het ingrijpen van den Staat noodig en doelmatig - dan verdwijnt ook deze kapitaalrente). Zoo ontstaat de redelijke maximumprijs, geleidelijk aan, voor elk product.

Men kan zich zelfs voorstellen, dat het bedrijf eigenaar wordt van de daarin voorradige productiemiddelen, althans daarover een sterke publieke macht krijgt, - zoodat zelfs in principe het afschuwelijk beursgesjacher in aandeelen wordt aangetast en de walgelijke tooneelen, waarvan wij op de beurzen thans getuigen zijn, een einde nemen. Het willekeurig eigenaar-zijn van een stukje ‘spoorwegen’ in Amerika en ‘petroleum’ in Indië kan op den duur komen te verdwijnen: het spoorwegbedrijf en het petroleumbedrijf worden publiekrechtelijke eenheden, die over haar eigen kapitaal beschikken en over wier kapitaal niet door de hausse en de baisse wordt beschikt. Door publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie wordt de financieele bedrijfspolitiek principieel veranderd.

Internationaal gezeur, als wij thans te Genève meemaken, kan het proces vertragen - maar dan zal misschien de Russische actie (in het groot: ‘polsslag van den tijd’-achtig, als bij ons in 1918!) een handje mee willen helpen! Ook de kwaliteit van de productie komt zoo geleidelijk binnen het bereik, en eindelijk de vraag: al of niet dit product. Zoo wordt opgebouwd, steen voor steen: de voorziening der redelijke behoeften op redelijke wijze; zoo verdwijnt de chaos en ontstaat de orde.¹⁷⁾

17) Men raadplege Opstel XXXVII in mijn ‘Medezeggenschap en Bedrijfsorganisatie’: ‘Over organisatie en vrije concurrentie’.

[p. 43]

Zal het zoo gaan? Zal men hier te lande het initiatief nemen? Twaalf verloren jaren liggen achter ons; en wie verwacht iets van beteekenis van deze of een dergelijke regeering?

Maar...... een nieuw en geweldiger 1918 is op komst - en dan kan men wonderen zien!

J.A. VERAART.