Roeping. Jaargang 4

[p. 417]

Servaes tentoonstelling te Brugge - Juni 1926
Aanteekeningen uit een lezing door mr. Joz. Muls, conservator van het Antwerpsche museum.

Kunst kan ons beter de menschheid van een zekeren tijd uitbeelden dan Historie. De kunst der 19e eeuw heeft gebracht de scheiding tusschen klassieken en realisten. Ik citeer hier

David (Fransche school) die volgens formules, volgens leerstellingen van een school (Grieksche en Romeinsche Antieken) werkte en levende modellen wilde maken naar Grieksche modellen wat natuurlijk onmogelijk was, en

Ingres (Fransche school) wiens geestdrift vol was van de schoone werkelijkheid. Hij wilde de emotie der schoonheid van het héden uitdrukken in zijn werk. Hij wilde de innerlijke ontroering geven en was de eerste die weerkeerde tot de natuur. Na hem volgden de naturalisten, realisten, impressionisten enz., alleen verschillend met hem doordat ze hun ontroeringen niet uitdrukten in lijn maar in kleuren. Toen kwam

Cézanne die aan al de objecten wêêr vorm verleende. De jongeren trachten vorm-vastheid en inhoud te geven, daarom bereiken ze minder dan de impressionisten, want de lieftalligheid wordt immers daardoor prijsgegeven, iets wat een zware eisch stelt aan het publiek, want het publiek wil nu eenmaal natuurgetrouwe weêrgave.

Dezulken waren de Cubisten, die geometrischen inhoud aan de objecten gaven.

Er volgden andere richtingen vooral in Duitschland, tot het

Expressionisme kwam.

De richting der cubisten en impressionisten is een hindernis voor den kunstenaar die denkt en geestelijken inhoud aan zijn werk wil geven, want wanneer ik gebonden ben door de realiteit van een landschap, hoe kan ik dan vrij denken, mijn fantasie ontplooien, mijn droom uitvieren!

De expressionisten zijn opgekomen voor den geestelijken inhoud van den kunstenaar; het materieele, dat tot nu toe de kunst heeft beheerscht moet weg, moet worden uitgeschakeld en de volle vrijheid van den droom en de fantasie aan den kunstenaar worden toegestaan. De expressionisten zij zijn het, die de innerlijke gevoelens uitdrukken, zij geven vanuit de sfeer der gedachte en der fantasie.

Servaes nu heeft zich van de materialiteit ontdaan en is geworden de eerste, vrije schilder van Vlaanderen, want hij gehoorzaamde aan den geest en wilde niet meer gebonden zijn aan de stof.

Als U mij nu zegt dan is Servaes een dwaze droomer want al zijn details geven ergenis door hun scheeve verhoudingen, dan zeg ik U dat uw standpunt onjuist is. Wij, wij allen zijn beinvloed door de traditie, die wij achter den rug hebben en die ons in zekeren zin heeft bedorven.

Als wij ons als eenigst mogelijk ideaal de klassieken of de Italiaansche

[p. 418]

Renaissance der 16e eeuw voorstellen, daarbij stil blijven staan en die kunst volledig noemen, dan houdt alles op. Maar ge vergeet dan dat Kunst niet mag stilstaan, evolueeren moet.

Dan nog een Rubens, een Michel-Angelo zijn toch ook wel mis-vormers der natuur geweest. Kunstenaars misvormen altijd. Rubens deed het in zijn reuzengestalten, Michel-Angelo in zijn onstuimige figuren.

Toen ik met iemand hier langs deze schoone collectie van Servaes' werk liep, wees hij mij op een der vrouwen figuren en zei: ‘Zoudt gij met zoo'n vrouw willen trouwen!’ Ik heb hem geantwoord: ‘deez vrouwen van Servaes zijn ook niet om meê te huwen. Als ze werkelijkheid wierden, zouder er inderdaad hier monsters in de straten van Brugge gaan rondloopen!’

Men moet, als men het werk van Servaes ziet, beginnen met persoonlijke neiging uit te schakelen en niet vergeten dat de kunst-vorm iets geheel anders is dan die van het leven zelf.

De conceptie van den kunstenaar toch maakt groot onderscheid tusschen leven en kunst. Ze ontvliedt de materie en wordt gevoed vanuit de sfeer van den geest.

Servaes' landschappen zijn een reactie op de impressionistische voorstelling en de reële copie van de natuur. Geen enkel geeft een trouwe copie van een gelocaliseerd hoekje der natuur. Ze zijn het resultaat van jarenlang leven in innige gemeenschap met de natuur. Het is dan ook het geestelijk wezen van het landschap dat hij geeft, het is het geestelijk beeld van de ellende van den winter, van de versteende en doodgevroren aarde, en de lucht die over de landschappen hangt ls als het dichtschuiven van den hemel over de schoonheid van de aarde... en de aarde is als een graf. En als ge een zon ziet op deez' landschappen dan doet ze aan als een verzuchting om bevrijd te worden uit de koudheid en versteendheid van den winter en we zien rond die zon een aureool van kleuren in een nevel als in een droom. Ziet ge naar zijn groot schilderij waar de korenschoven op een groot veld in de zon blakeren, dan zien we den gloed van die zon. Ze is geworden een visioen van vuur, waarin het heele landschap opbloeit, niet zooals wij dat in dat hoekje van het korenveld werkelijk kunnen vinden, maar zooals de kunstenaar, na lange gemeenschap met de natuur, het aanvoelt.

De Impressionisten bereiken dit niet. Vergelijk eens een boom van Servaes met een van Claus (zeer goed impressionistisch werk). Claus heeft angstvallig elk object gebonden en na lang zoeken en tasten in een kleuren-symphonie weten te verwerken. Servaes niet, hij is gebonden aan de geestelijke ideé, en de werkelijkheid is hem alleen een steun om die geestelijkheid uit te beelden.

Het gevaar is natuurlijk, dat de kunstenaar het contact met de werkelijkheid verliest. Maar bij Servaes is dit niet het geval.

Wij hebben hier een realiteit, maar gezien door het oog van een geestelijk mensch, die de diepe, geestelijke kern van dat landschap heeft gezien.

[p. 419]

Bij zijn boerenlevens nam Servaes geen uitzonderlijke dingen, doch de meest gewone, de geboorte van het kind, de eerste communie, de begrafenis. Hij toont daardoor hoe hij in het alledaagsche weêr de diepe, geestelijke kern heeft aangevoeld. Hij heeft dit alledaagsche in zulk geestelijk licht gesteld, dat wij diep ontroerd worden en de groote innerlijke beteekenis er van gaan voelen. Want de geboorte van een kind, het sterven van den boer, is iets grandioos.

Dàn komt de boer op het land in contact met het mysterie en dàt nu heeft Servaes geschilderd.

De boer, die gedurig in den grond wroet, is voor een ontwikkeld mensch iets ruws, maar tòch op zekere momenten staan ook deze menschen, mannen en vrouwen, in het mysterie, dat zij niet aanvoelen zooals de intellectueel, maar dat zij ondergaan.

Zóó de diepte naar voren halen, zóó den geestelijken inhoud uitdrukken zou niet mogelijk zijn op academische wijze.

Als die boeren door academici geschilderd waren zouden ze bedriegelijk echt zijn en het Kazuifel van den Priester in de kerk zou zoo zijn geschilderd, dat ge de gouden draden van het weefsel ziet.

‘Dat is mooi!’ zeggen de menschen, ‘dat is techniek!’ Men kan dit toch niet in ernst meenen van een bedriegelijke werkelijkheid! Dat is geen kunst, maar vaardigheid van den vakman! Zou kunst schuilen in de werkelijke nabootsing dan is de verver, die den gewonen muur als marmer schildert, de beste kunstenaar!

De geestelijke inhoud kan alleen tot uiting komen wanneer stand en houding van de figuur is bereikt.

Hoe kunnen voor voorstellingen uit mysteriën reële beelden worden genomen.

Hoe zou ‘het sterven der H. Theresia’ met anatomische vormen kunnen worden uitgedrukt? Daarvoor kan immers geen materieele vorm worden gevonden. Zooiets kan alleen worden gegeven vanuit de gedachte, vanuit innerlijk verstaan. En de kunstenaar, die zich hierin moet indenken kan dit alleen door er zich geheel aan over te geven, door de heele atmosfeer van dat leven in zichzelf op te nemen, zóó dat hij dat visioen, dat hij alleen met zijn ziele-oogen ziet, weêrgeeft als in een hallucinatie, en wel door goddelijke begenadiging.

Als ge dit werk (sterven der H. Theresia) goed beziet dan ziet ge wel dat dit de weêrgave is van een visioen. Die figuren zijn geen reële beelden, het zijn als het ware torens van vuur, van goddelijk vuur. Ze hebben allen een inwendig licht en dit kon Servaes alleen geven door de innerlijkheid van het beeld dat hij in zich droeg.

Servaes is een bij uitstek religieus schilder. En dat zijn werk uit de kerken verdreven werd is slechts te wijten aan verkeerde opvattingen, zooals ik U die straks reeds uiteenzette. De menschen zijn teruggeschrokken voor den vorm, voor de gruwelijkheid der gestalte, voor de anatomische fouten. (Iemand had zelfs uitgevonden, dat Servaes een zijner figuren een rib te veel had gegeven! Sic!)

[p. 420]

Servaes nu zag den Christus niet als een Koning of een groot filosoof, maar als ‘den man der smarten’, waarvan het Oude Testament zeide: ‘en àl zijn beenderen zullen worden geteld’.

De Christus-figuur is een niet te bepalen figuur omdat zij oneindig is en wij slechts benaderende opvattingen kunnen krijgen. Daarom dan ook staat het den kunstenaar vrij, hem uit te beelden als de man van het leed, en mag hij een siddering door ons heênjagen door zijn summum der menschelijke ellende.

(Het werk van Grünewald zou eenigszins hiermede kunnen worden vergeleken).

De schilder die mij doet aanvoelen de oneindigheid van lijden, het paroxysme van misère en ondergang, en desniettegenstaande er een goddelijk licht uit doet stralen, dien noem ik een groot kunstenaar!

Wat doet het er toe of de anatomie hier niet goed is, of de oogen of de neus niet juist op de goede plaats staan, wanneer de hartstocht van het lijden ons er uit tegenlaait gelijk een vuur dat ons verschroeit!!

Ik wil niets weten nu van anatomische verhoudingen, - dat is goed voor doctoren en geleerden - maar ik weet, dat ik hier voor een kunst sta, die mij de passie van den Christus geeft, mij benauwend als een nachtmerrie. Hier uit zich de vrijheid van den kunstenaar, die zich heeft overgegeven aan zijn visioen dat die passie meêleed.

Noem mij gerust een ‘poëet’ omdat ik het zoo aanvoel, goed, maar weet ge wel dat ik juist dàn eenigszins bevoegde ben, want dáár waar de geestelijke inhoud op het voorplan treedt, daar is het juist aan den dichter om de Schoonheid van zulk werk als van Servaes te verklaren.

Juist de dichters, zij moeten critici zijn, want de schilders hebben de dichters benaderd, en we kunnen gerust verklaren dat in onzen tijd de schilders en dichters elkaar hebben ontmoet en den broederkus gegeven.

JEANNETTE SCHMID.

BRUGGE, Juni '26.