Roeping. Jaargang 4

[p. 334]

Over muziek-aesthetiek

I.

Het groote conflict dat er bestaat tusschen de voor- en tegenstanders van ‘modern’ in de kunst, heeft een tweevoudige oorzaak. Eensdeels komt het voort uit de ongelijkheid van het geestelijk ontwikkelingsvermogen, anderdeels door een soort van geestelijke inertie.

De eene is zijn jaren ver vooruit, heeft maar 'n half woord noodig om te begrijpen wat er bedoeld wordt, en ziet aanstonds het verdere verloop van een actie. Anderen echter blijven staren op het detail, hun aandacht is retrogressief, zij houden zich bezig met de oorzaken, zien die als op zich zelf staande verschijnselen, en denken niet aan de onvermijdelijke gevolgen, waar het toch eigenlijk op aan komt. Een standpunt dat zij eenmaal innemen, kunnen zij niet meer verlaten; het zou ze schokken tot in hun diepste wezen. Als een kleinigheid verandert, is het hun alsof de geheele wereldorde verstoord is, want ze zien niets dan die eene kleinigheid.

Een andere reden van het conflict tusschen oud en nieuw werd een soort van inertie genoemd, en is nog meer de neiging van den mensch om zijn geestelijk bezit te stabiliseeren, zonder zich te bekommeren om de groote betrekkelijkheid, om het ‘panta rhei’ van de Grieksche filosofen, die terecht inzagen dat de onderlinge verhouding van de dingen een vlottende is. Elke dag heeft de mensch opnieuw de balans van zijn geestelijke waarden op te maken.

De neiging tot stabiliseeren van ons geestelijk bezit leidt in de filosofie tot het aannemen van axioma's, tot het in elkander zetten van een systematiek. In de kunst leidt ze tot de vervaardiging van schoonheidsnormen en schoonheidsregels, die samen ‘de aesthetica’, de practische schoonheidsleer uttmaken. Alleen de exacte wetenschap tracht zich vrij te houden van zulk een aanmatigend conservatisme, dat de juistheid van haar inzicht, en haar vrijheid van ontwikkeling ongetwijfeld zou storen. En dan nog! Einstein - of hij het al bij het rechte eind had of niet - heeft genoeg laten merken, hoe zelfs in iets doodnuchters als de Enclidische wiskunde, conventioneele portulaten binnensluipen, die maken dat haar relativiteit uit het oog verloren wordt.

Intusschen is het begrijpelijk, dat de exacte wetenschap hierin verder is dan de kunst en de filosofie. De wetenschap kent niet één gevoelsargument, en in de zuiver-verstandelijke orde zijn de verhoudingen der dingen stabieler, dan waar zich niet-critisch te determineeren invloeden doen gelden. We behoeven hier nog heelemaal niet aan een ‘Kritik der reinen Vernunft’ te tippen, om toch tot de overtuiging te komen, dat de eenig-mogelijke stabiliseering die van een verstandelijk-gekende waarheid moet zijn, waarbij geen enkel gevoelsargument in 't spel is.

Dit gevaar, dat elke waarheid loopt, geeft in de filosofie aanleiding tot groote moeilijkheden. Iemand die niet heel fijn te onderscheiden weet, wordt geheel

[p. 335]

overtuigd als hij Kant leest, maar geeft Schopenhauer óók gelijk, en is de week daarop volkomen bevredigd door de Scholastiek. Alles gaat om het elimineeren van de conventioneele postulaten.

En meer dan ergens is dit zoo in de kunst, die immers uit de harmonische samenwerking van gevoel en verstand geboren wordt. Ons ‘gevoel’ is een vlottende waarde, zonder de minste objectiviteit. En wacht eens: objectief en subjectief zijn ook heel gevaarlijke termen. Het eerste lijkt zoo heel veel op ‘stabiel, onomstootelijk waar’. Maar is de ‘objectiviteit’ zelve ook geen conventioneel postulaat? Er is geen waarheid buiten onszelve bestaanbaar, tenzij die waarheid onszelf insluit. Evenmin heeft de subjective meening in een ‘leer’ waarde, omdat zulk een ‘leer’ altijd gaat tusschen minstens twee personen. Op de subjectiviteit loopt alles dood.

Daarom is het allereerst noodig, dat wie zich met aesthetica gaat bemoeien, begint met aan alles te twijfelen, wat hem hieromtrent is overgeleverd. Zaak is het tenminste één vast punt te vinden, dat onveranderlijk blijft door alle eeuwen, of, zoo dit niet mogelijk is, volgt daaruit ook de onmogelijkheid, dat de appreciaties van ‘mooi’ en ‘leelijk’ door de loop der eeuwen gelijk blijven. Zulk een aanknoopingspunt hebben we niet direct, want buiten het metafysisch terrein - dat ik hier niet betreden kan - is er geen enkele absolute schoonheidsnorm.

De eene zal zeggen: een roos is mooi. De fout is altijd dat hij bedoelt: een mooie roos is mooi. Een ander zal zeggen: een roos is leelijk. En hij bedoelt: ik ken geen mooie roos. En deze twee kunnen elkander nooit of nimmer overtuigen. Zoo het mogelijk is, dat een waarheid in het midden ligt, dan is het natuurlijk deze: een roos is nòch mooi, nòch leelijk. Het zijn toevallige praedicaten die wij aan iets toekennen, in overeenstemming met ons subjectief inzicht.

In de aard van het ding zelf, ook van het ding dat we maken: van de ‘kunst’, is er nòch schoonheid, nòch leelijkheid. Het mooie - evenals het leelijke - kan overal beginnen: bij een draaiorgel, bij Rembrandt, bij een mesthoop, bij Shakespeare.

De groote kunstenaars, die altijd tevens wijze mannen waren, hebben het dan ook steeds gezien. Rembrandt etste luizige bedelaars, Gezelle schreef zijn schoonste regels over ‘'n bladtjen op het water’, Mounorgsky zijn mooiste muziek voor 'n dwaas kinderliedje. Maar u ziet, dat ik nu zelf met de term ‘mooi’ aan 't knoeien ben. De aesthetica is gevaarlijk spul.

Het is dus duidelijk, dat zoodra wij kunst om de kunst, muziek om de klanken en het rhythme alléén gaan maken, het spreken over mooi en leelijk ten eenenmale onmogelijk wordt. Staan de zoekers naar schoonheid dan steeds in een kringetje te draaien? Moeten ze steeds in het donker blijven rondtasten, en elkaar holle woorden, zonder reëele beteekenis blijven toeroepen?

Toch niet! Er is iets absoluuts. Niet het punt van uitgang, maar het punt

[p. 336]

van aankomst: de doelstelling. Alle wegen kunnen er aankomen, maar ze moeten er aankomen. Als het doelpunt eenmaal vastgesteld is, dan zal elke goede kunstrichting, van waar ze ook komt, doelmatig zijn, als ze er maar recht naar toe loopt, evenals een oneindig aantal stralen uit elke richting, elkander in het middelpunt van een cirkel ontmoet.

Alleen een zuivere doelstelling kan de kern voor een steekhoudende aesthetica wezen. Zonder doel geen doelmatigheid, zonder doelmatigheid geen schoonheid. Derhalve moet elke kunstenaar, elke componist zich vóór alles afvragen: waarvoor moet mijn kunst dienen, wat wil ik met mijn muziek bereiken?

Strauss bijvoorbeeld, maakt 'n hoop geluid, en zegt vooraf tegen de menschen: kijk eens, hierin moeten jullie ‘Also sprach Zarathustra’ van Nietzsche hooren, of liever: de emotie die deze klanken jullie geeft, is volgens mij gelijk aan de emotie die dat boek mij gegeven heeft.

Franck daarentegen zegi: luister, dit zijn de klanken die mijn fantasie tezamen hoorde. Ik ben een vredig mensch. Hoor je de weemoed van den vrede daarin?

De doelstelling van Strauss past niet op de muziek van Franck, die van Franck deugt niet voor Strauss. Nu gaat het er alleen maar om, welke doelstelling de juiste is, en dàn pas: op welke wijze dat doel het beste bereikt wordt.

De eene wil een idee uitdrukken, de ander een gevoel; een derde wil zijn fantasie realiseeren, een vierde wil kleuren in klanken omzetten, een vijfde wil de menschen ethisch beter maken, een zesde wil ze alleen maar interesseeren en een oogenblikje bezig houden. Sommigen weer willen hun muziek gebruiken, om energie en kracht aan anderen mee te deelen; er zijn ook, die betooveren willen met muziek, of fysiek genezen. Welk standpunt is juist? Wie heeft het aan 't rechte eind?

Daar bestaat niets op de wereld, of het heeft zijn functie, direct of indirect tot iets goeds. Zelfs het ethisch slechte wordt door een hoogere macht toegelaten, omdat het langs een andere weg iets goeds helpt bevorderen. Zoo geloof ik ook in het bestaansrecht en in de opportuniteit van al deze doelstellingen naast elkander. Het onaantastbare hoofddoel ligt immers toch ergens anders: het uiteindelijke van 's menschen leven, het doel van geheel zijn bestaan, zijn verhouding tot z'n Schepper. Daar spreken we nu niet over; elk weet voor zich, hoe die is.

Toch lijkt mij van al de doelstellingen die ik daarnet noemde, deze de ruimste: de realiseering van de fantasie. Welke oorzaken onze fantasie tot werking aanzetten, komt er op het oogenblik van de scheppingsdaad niet meer op aan; alleen het verwerkelijken van hetgeen onze fantasie zich voorstelt, is belangrijk. Die verwerkelijking behoort tot het materieele van de kunst, tot haar techniek. De aesthetica kan zich hoogstens bemoeien met de techniek.

De hoedanigheid van de conceptie, de wil om die in een daad om te zetten, de ethische doelstelling derhalve, is alleen door de ethiek te regelen. In laatste

[p. 337]

instantie is ons begrip van schoonheid geheel inhaerent met onze levensleer, met onze religieuze overtuiging, Maar gerekend vanaf de doelmatigheid, tot aan het voleindigen van het kunstwerk, kunnen we het weliswaar niet allemaal eens zijn, maar toch elkanders standpunt, techniek en methode begrijpen en waardeeren.

En wanneer van twee kunstenaars de doelstelling precies dezelfde is, dan kunnen ze het erover eens worden, welke de meest directe manier is om dat doel te bereiken; samen kunnen ze een aesthetica, let wel: een technische aesthetica opstellen.

(Slot volgt)

LOU LICHTVELD.