Roeping. Jaargang 4

[p. 237]

Beschouwingen en problemen
In de ontwikkeling der moderne schilderkunst
door mevr. H. Kröller-Müller.

Dit is 'n boek dat me heel simpatiek is, omdat zo beslist mogelik dit beginsel gehuldigd wordt, dat de kunst niet is, niet kan zijn de zinnelike behaging die door de voorstelling gewekt wordt, maar alleen de ontroering en bovenal de geestelike ontroering.

De schrijfster heeft met veel liefde 'n rijke verzameling schilderwerken bijeengebracht uit de verschillende tijdperken van de moderne schilderkunst. Aan die schilderijen van Hollandse en Franse kunstenaars hier in mooie afbeeldingen weergegeven, toont zij helder en boeiend wat die kunstenaars van verschillend beginsel hebben gewild en hebben gegeven, en hoe van 't zinnelike of positieve realisme af in gestadige ontwikkeling of beweging de schilderkunst gekomen is tot de idealistiese van heden. Zo zien we achtereenvolgens 't positieve realisme 't impressionisme in z'n verschillende opvattingen, 't idealisme in cubisme, futurisme en weer gezuiverd tot geestelik realisme.

Bij allen die wezenlik kunstenaars zijn is 't noodzakelike de levensbeweging de inwendige gevoeligheid, van welke richting of tijd ze ook zijn, en in welke vormgeving ze hun ogenblikkelik gemoedsleven ook uiten.

Zo is 't zinnelike realisme, de volle aanschouwing van de stoffelike dingen en die volle aanschouwing in al zijn rijke verscheidenheid van kleuren en tonen gewaar geworden en in vorm gegeven; zo is 't kunst, zeker, maar de laagste in waarde.

Van 't positieve of zogenaamde koele realisme krijgen we de overgang naar 't impressionisme. Dat is weer de zinnelike werkelikheid, maar aanschouwd met de hoofdzakelik zinnelike ontroering. Geen konkreetheid van 't stoffelike ding zonder meer, maar toch 't is de indruk door de stoffelike voorwerpen gemaakt in hun gemoed, en aan die dingen met die indruk, met die gemoeds-aandoening geven ze de vorm in hun schildering.

En hoe minder de dingen zelf naar voren komen, en hoe sterker de gemoedsindruk, hoe sterker 't impressionisme is, dat zich genoodzaakt ziet andere vormgeving te zoeken, en zo komt de kunstenaar tot pointillisme en 't daarmee verwante luminisme. De kunstenaar wordt meer de uiter van kleur en lichtindrukken dan van 't ding.

T' realisme wordt als dingwaarneming fijner en meer inwendig persoonlik, maar 't blijft in wezen 't zinnelike realisme; van meer uitwendig is 't meer inwendig geworden, maar nog altijd is 't kunstbeginsel van buitenaf naar binnen.

Nog altijd de realisties-sensitieve opvatting van de dingen, dus nog de werkelikheid van de zinnen. Maar toch de inwendige aanvoeling begint 't te winnen, de uitwendige dingwerkelikheid wordt om zichzelf hoe langer hoe minder gegeven;

[p. 238]

't Eigenlike impressionisme geeft ook nog de dingen zelf maar gedompeld in de aandoening, in 't gevoel van de kunstenaar; van dat impressionisme dat nog te sterk van buiten komt, wil ie zich los werken, en tracht te geven de ontroering zelf die in hem geboren is door de aanschouwing der dingen, waarin de biezondere uitwendigheden als 't ware beginnen te verwazen; dus hij is veel meer subjektief, veel meer persoonlik.

Zo krijgen we de overgang naar de meer geestelike kunst, de kunst die abstraktie maakt van de uitwendige werkelikheid op zich; die tracht door te dringen in 't wezen waar de biezonderheden verdwijnen, 't wezen dat de kunstenaar alleen met z'n geestesaanschouwing kan benaderen, en waarin ie dus z'n eigen geesteshouding, z'n eigen geestelik levensbeginsel noodzakelik verbindt met 't wezenlike van de dingen buiten zich; of liever z'n eigen geestelike levenshouding uitspreekt in 't ontstoffelikte, vergeestelikte ding. Nu is 't de uiting van binnen uit, de levenshouding van de mens zelf, niet de dingen om zich zelf; de geestelike toestand van de kunstenaar heeft uitwendige gedaante gekregen in die openbaringsvorm.

In dat zich aftrekken van de uitwendige stoffelike vormen, en zich terugtrekken in eigen geestelike levenshouding ligt de kern van de moderne kunst. Dat is werkelik zich abstraheren van de stoffelijke dingen; we moeten van die stoffelike werkelikheid af, om ons samen te trekken op de wezenlike inwendige werkelikheid. En zo is 't te begrijpen dat we tot uitersten komen als 't uiterste kubisme; in de afkeer van de te sterk aangehangen stoffelike vorm, abstraheert men de dingen tot in hun uiterste meetkundige vormen, zodat de dingen niet meer te herkennen zijn, dat is 't alleruiterste. T' beginsel is juist, alleen de wezensvormen, de wezenslijnen die de bepaalde mens in 'n bepaalde toestand aanschouwen kan als de belichaming van die geestelike toestand. T' uiterste, zoals alle uitersten, is onjuist. Die uiterste abstraktie dus volstrekte terugdringing van de werkelike vormen is over de schreef heen. Zo van B. van der Leek ‘Hert’ en ‘Moeder en Kind’. De kleurvlakken die we hier weer missen zijn uiteraard noodzakelik, maar 't lijkt meer vergeestelikt rietme van kleurwaardes, dan 'n vergeestelikt object, 'n ding waarin de kunstenaar z'n inwendige geestelike toestand uitspreekt. Dezelfde eenzijdige overdrijving die ook 't vers van sommigen gemaakt heeft (nu al weer jaren geleden) tot enkel riemte en muziekale klankbeweging. Maar in z'n abstraktheid was voor velen misschien die uiterste eenzijdigheid noodzakelik, om weer tot de inwendige geestelike aanschouwing te kunnen komen, ten minste voor hun voor wie de geestelike samentrekking, de geestelike sintese beperkt bleef tot 't buitenzinnelike (of hoofdzakelik verstandelike) en niet kon opstijgen tot 't boven-zinnelike, 't eigenlik geestelike, de eenheid van de geestelike mens niet met 't vage absolute, maar met de wezenlike Godheid; 't onverbreekbaar goddelike in de mens.

En dat is ook juist de kernfout van dit overigens zo mooie boek; dat 't de goddelikheid van de menselike ziel niet kent, dat 't dus geen kunst ons ver-

[p. 239]

klaart die de diepste sintese van de menselike ziel in vorm heeft gebracht.

Daarom zijn ook onjuist de opvattingen over schoonheid (blz. 25 vlgg.), over noodlot (blz. 43) gedeeltelik over strekking in de kunst, enz. (eng propagandistiese strekking en strekking is volstrekt niet 't zelfde en de kunst met zuiver geestelike strekking is niet alleen mogelik, maar in z'n wezen noodzakelik).

Uit 't feitelik lochenen van de verminking der menselike vermogens door de zonde, en uit de niet-erkenning van de persoonlike oneindige Godheid en onze diep-innige geestesverhouding tot de Godheid, volgt ook de te volstrekt subjektivistiese opvatting van kunst in dit boek. Niet de Godheid wordt 't middelpunt van ons zieleleven, en zo wijzelf in die Godheid, maar 't ik-zelf zonder meer.

Dit alles moet goed in 't oog worden gehouden; maar doen we dat, dan is 't 'n heel leerzaam en goed boek.

En vooral 't los willen zijn van de stoffelike dingen om hun zelf (maar dan ook van de inwendige stoffelike voorstellingen om hunzelf) is 't wat in onze tegenwoordige tijd allen samenbindt die 't nieuwe leven verlangen. Dat is 'n uiting van de natuurlike geestelike zielsbehoefte, die weer tot God zal brengen, en in ieder geval die richting uitwil al is 't ook onbewust, als niet de menselike ik-hovaardigheid z'n onoverkomelike beletselen stellen zal.

En wij katolieken vooral hebben met hart en ziel 'n kunstbeginsel voor te staan, dat beslist weg wil van de stoffelike dingen in hun aardse zinnelikheid; en al kunnen we niet alles aanvaarden om de niet juiste opvatting van 't geestelik beginsel, 't geestelike ontstoffelikte moet ons welkom zijn, en we moeten 't trachten te verdiepen en trachten te zuiveren naar best vermogen, van alles wat door menselike dwaling dat beginsel verduisteren mag.

H. MOLLER.