Roeping. Jaargang 4

[p. 92]

Een Vlaamse creatie:
Marieken van Nijmeghen (Opera van Franz Uyttenhove).

De rondreis van het Vlaamse Volkstoneel heeft rond het oude mysteriespel heel wat belangstelling gewekt in Vlaanderen. Men denke echter niet dat hierin de oorzaak moet gezocht worden van de welwillendheid der directie van de Koninklike Vlaamse Opera om na jaren weer eens een Vlaams werk te creëren. Franz Uyttenhove is vóor 'n paar jaar overleden, en vervult aldus een eerste voorwaarde om in zijn eigen land gespeeld te worden. ‘Alleen de doden staan je niet in de weg’ zou een Vlaams muzikaal spreekwoord kunnen heten.

Dus, eindelik, voorafgegaan door veel reklaam en subliem-verklaringen, hebben we het omgewerkte Marieken op 't toneel gezien. We gingen niet zonder angst naar de schouwburg, we bekennen het graag. Als muzikaal medewerker van het Volkstoneel kenden we de middeleewse versie haast van buiten, en we vroegen ons af, hoe een librettist het aanleggen zou om die scherp getekende aktie, waarvan de essentiele lijnen, zonder éen overbodigheid door de verscheidenheid van een groot aantal korte taferelen lopen, om die aktie dan, in de knellende vorm van vijf conventionele opera taferelen te dringen. Men merke zelf hoe hij zich van zijn taak kweet:

Het spel vangt aan op de vooravond van Pasen. In de sakristij repeteren onder leiding van de koster de zangers en de koorknapen de zangen voor het feest van morgen. Onder hen zijn Marieken, de nicht van pastoor Gijsbrecht en Johan, de zoon van de koster. Johan is natuurlik verliefd op Marieken, maar in een gesprek met de koster vertelt Gijsbrecht dat Marieken naar een klooster gaan zal. Johan die het gesprek gehoord heeft, smeekt Marieken van haar voornemen af te zien. Als Marieken alleen is verschijnt de duivel, die haar ijdelheid en hartstocht inblaast. Ze tooit zich met de bloemen, die voor de Heilige Maagd bestemd waren. Nu komt brullend en schrewend Kathelijne op. Ze is de zuster van Gijsbrecht en brengt zijn proviand uit Nijmeghen, waar ze woont. Ze vindt echter de pastorij niet naar haar zin en geeft haar woede lucht door drie doeken op de grond te werpen, wat de bedoeling heeft van heel de woning om te keren. Als Gijsbrecht aan haar zondige woordenvloed een einde stelt, vertrekt ze woedend en neemt haar proviand mee. Daar staat nu de pastorij zonder kaarsen en morgen is het Hoogdag! Marieken zal naar Nijmeghen gaan en het nodige halen.

Te Nijmeghen komt ze tegen 't sluiten aan de poorten om de stad te verlaten. Straatmeisjes, die een heel interessant gesprek over het weer voerden, houden haar op, zodat ze de stad niet meer uit kan.

[p. 93]

Gelukkig staat daar het huis van Kathelijne. Deze wil haar echter niet binnen laten en in de sneewnacht staat ze alleen op straat. In haar vertwijfeling roept ze God of de duivel ter hulp. Deze verschijnt en biedt haar vuur tegen de koude. Als ze weigert op zijn voorstellen in te gaan, verdwijnt hij weer en omhult haar met een vreselike wind, zodat ze van angst zich aan hem overgeeft.

Nu voert hij haar naar een lustoord waar ze als koningin tronen zal en toont haar zijn rijkdom; zes chocolade-kleurig geschminkte choristen, twee danseressen en een dans-quadrile, en de nog beschikbare koorleden in grieks kostuum. Maar Marieken is nog niet tevreden en als de duivel vraagt wat ze dan eigenlik wil, klinkt het als 'n doodslager: de oneindigheid. Wat ze daarmee uitrichten wil snapt natuurlik niemand; de tekstdichter weet het blijkbaar evenmin en draait eenvoudig het licht uit. Als het weer aangaat zien we Marieken en Moenen in een nevel voor 'n door de tijd weggedoezeld landschap tussen twee bomen staan. Dit stelt de oneindigheid voor, die ze met haar ziel betaalde.

Het slotbedrijf voert ons terug naar Nijmeghen. 't Is Pasen en 't is feest. Marieken wordt door Moenen in de armen van een galante cavalier gevoerd. Zo vindt haar Johan, die met Gijsbrecht naar Nijmeghen kwam om Marieken te zoeken. Moenen, die blijkbaar reeds een opvoering van Faust bijwoonde, brengt het natuurlik tot een tweegevecht, dat met den dood van Johan eindigt. Als ze dit ziet ontwaakt de genegenheid, die Marieken Johan vroeger toedroeg en ze stort wenend op zijn lijk om weldra insgelijks te sterven. Moenen wil haar ziel nemen, maar een Engel daalt uit den hemel, weerhoudt hem en het doek valt.

Men ziet wat er van de poezie van het middeleewse drama overblijft. Mystiek en lyriek zijn ver zoek geraakt. De figuren die door de onbekende auteur zo scherp omlijnd werden, zijn in het libretto van Raf. Verhulst, die nochtans een zeer verdienstelike Prinses Zonneschijn op zijn aktief heeft, geheel vervaagd of gans vervreemd; het typies nederlandse van het oude drama verdween geheel en al. Moenen, de sappige Moenen ‘metter eender ooche’, die zijn vreugde uitjubelt in gekke sprongen als de kans hem gunstig is, maar zijn vingers afbijt van woede als hij 't onderspit moet delven, de burlesque-fantastiese Moenen, werd een elegante Mephistopheles, die als een fijne jonker gaat en komt, die zijn overwinningen met kalmen glimlach aanschouwen kan en de nederlaag met evenveel zelfbeheersching aanneemt.

Maar de grootste fout, de kernfout van 't hele ding is, dat de geestelike lijn van dit diepe zieledrama geheel en al weggebroken is; de barmhartigheid Gods die overal en voortdurend de zondige mens

[p. 94]

achtervolgt met Zijn genade, en die zondaar weer in liefde aanneemt, als deze met oprecht berouw zijn boosheid erkent en beschreit.

En daarom ook, de opvoering van het wagespel van God en Masscheroen te Nijmeghen viel heel en al weg. Dit wagespel trekt de lijn tussen de twee hoofdkleuren waarin het stuk verloopt: Marieken in 't verderf - Marieken boetedoende. Het is bij 't zien van dit spel, dat het berouw dat reeds zwak in haar begon op te komen, groeit tot wanhopig verzet tegen de duivel, omdat ook die opvoering haar een der eerste beginselen van de Christene godsdienst ontsluierde: vergeving voor wie oprecht berouw betoont. Door 't uitschakelen van het wagespel ontnam de dichter het stuk zijn ware, troostrijke en sterkende betekenis, want het is in dit spel dat God de Zoon, de thesis van het stuk tussen Zich en de duivel plaatst:

........al hadde een mensche alle die sonden
Ghedaen, diemen soude connen gronden,
Kent hi mi met berou, hi sal vercoren sijn.

Het is bij deze woorden dat voor Marieken een licht opgaat in de duisternis waarin ze ronddoolt en dat ze uitroept: ‘O, Here, ware ook voor mij nog vergiffenis mogelik!’

Daar hij het wagespel uitschakelde moest de librettist dit noodzakelik keerpunt op een andere manier aanbrengen. Daarvoor moest dan Johan sterven. Maar wat 'n oneindig verschil tussen het middeleewse Marieken, dat achter zich maanden van bandeloos leven heeft, die de dood van meer dan driehonderd mannen op haar geweten heeft en die, door 'n aanvoeling van de Goddelike goedheid, plots de moed heeft aan de ergste bedreigingen van de duivel te weerstaan, en het niewe Marieken, dat zich hopeloos op het lijk van de door haar gestorven jeugdvriend stort op een wijze, die doet vermoeden dat ze meer de man, dan de daad betreurt. Als ze daarop sterft en een engel Moenen belet haar ziel te bemachtigen, vraagt men zich af, waarom deze Goddelike tussenkomst geschiedt. (De engel doet hier sterk denken aan 'n Deus ex machina der nagebootste klassieke dramas.)

Hoe anders het echte Marieken. Moenen neemt haar mee, hoog in de lucht, stort ze neder op de stenen en nog klinkt het:

Ick en achts niet medallen
Ick ben willich te liden tien dusent mael
Meer dan pennen souden connen ghescriven,
Mach Gods ontfermen aen mi becliven.

Dat is boetvaardigheid, die het slot voorbereidt en wettigt. Ze zal naar de geleerdste priesters der stad gaan, naar Keulen, naar de Paus

[p. 95]

eindelik, en de Heilige Vader zal haar boetedoening voorschrijven: ijzeren ringen moet ze dragen aan het hoofd en aan de armen, tot ze van zelfs afvallen; dat is het teken dat ze genade verworven heeft. Dan gebeurt na jaren het mirakel. Engelen komen en nemen haar in haar slaap de banden af. Wat een prachtig moment voor 'n opera. Hier was voor danseressen die meer kunnen dan ‘pirouettes’ maken en ‘entre-châts’ slaan een enige gelegenheid om expressief en plasties werk te leveren.

Maar.... het opera-Marieken sterft op het lijk van haar aanbidder.

Het libretto is een bepaalde mislukking. Het staat van de oorspronkelike versie nog verder af, dan de tekst van Gounod's Faust van de tragedie van Goethe. Dit zegt genoeg.

Als we op het libretto zo geinsisteerd hebben is het omdat onze Vlaamse operas gewoonlik in dit opzicht al heel zwak zijn. Hoofdzaak in een opera is natuurlik muziek, maar alleen wanneer men aan de bazis een toneelvaardige intrigue stelt. Een zangspel, hoe ongelukkig men het ook vinden moge, staat of valt met de sceniese kwaliteiten van zijn tekst.

Uyttenhove, als zovele komponisten, is het slachtoffer geworden van zijn tekstdichter.

Het zou onredelijk zijn z'n muziek onder het licht van het oude mysteriespel te beoordelen. Hij heeft zijn libretto gevolgd, en daarom kan hij ons noch de humanitaire mystiek, noch de intense lyriek, noch het dynamiese expressionisme die het werk van de middeleewse dichter beurtelings bezielen, doen aanvoelen. Op zich zelf genomen doet zijn werk zich echter toch als twede plans arbeid voor; eerzaam werk van een eerzaam komponist. De opzet waarmede de pers de première aangekondigd heeft, lijkt achteraf wel wat humbug-reklame te zijn. Typiese melodiese lijnen, die de stijlmusicus verraden komen weinig voor, geen enkel der aria's zal ooit een suksesnummer voor concerten worden. De orkestratie toont ons een knap vakman, die echter geen niewe ontdekkingen doet. Geroemd om zijn orkestrale kleur wordt het toneel van de terugkomst van de klokken uit Rome in I, waar inderdaad een volle, klinkende sonoriteit verkregen wordt, en waarbij klokken en carillon de zogezegde ‘note pittoresque’ voegen.

Toen Teirlinck's ‘Ik dien’ hier voor de eerste maal ging, steeg onder de jongeren een algemeen protest op tegen de wijze waarop de schrijver de mooie Beatrijs-legende gevulgariseerd had. Dat tans, nu een onzer mooiste middeleewse drama's op een afschuwelike wijze verminkt wordt, ieder lauw blijft toekijken wijst er op hoe geïsoleerd wij, jongere musici, hier voor onze idealen strijden en dit is zeer bedroevend.

KAREL ALBERT.