Roeping. Jaargang 4

[p. 29]

Beschouwingen over muziek-esthetiek van uit modern standpunt. (2^o Vervolg)

VI.

Maat en rythmus zijn in onze geest nauw verbonden begrippen en meer dan eens hoorden we ze slechts met moeite uit elkaar houden. Beide hebben ze inderdaad dit gemeen, dat ze alle twee een kompositie voorstellen als een in de tijd verlopende gebeurtenis. (Op het begrip tijd komen we later terug)

Toch bestaat er tussen beide een grondzakelik verschil. De maat is een onveranderlik iets, een mekaniese indeling, op voorhand bepaald, die voor doel heeft de aangenomen tijdseenheid, de tijd of maatslag, gedurende de ontrolling van het muziekstuk in evenwicht te houden: het is n.l. in de maat en beheerst door haar wezen, dat sterke en zwakke tijden (primairste elementen van het rythme) ontstaan; zij is het die de aandacht trekt op de groepering der eenheden tot 2, 3, 4, 6.... enz. Zij is dus een louter geestelik, wetenschappelik element.

Het eigenlike leven van de muziek wordt beheerst door het rythme; dit ook is een indeling in verband met de tijd (Vincent d'Indy bepaalt het als: orde en verhouding in de tijd - Cours de composition blz. 18) maar deze indeling verandert gedurig, ze berust op louter esthetiese grondslagen; zij is de rechtstreekse emmanatie van de fantaisie en de inspiratie van de toondichter.

Het rythme is onlochenbaar het oudste artistieke element; door collectieve deelname aan de rythmiese verrichtingen moest even vroeg haast de maat ontstaan, zoals volgende regels aantonen zullen.

‘In den beginne was het rythme’ placht Hans von Bülow te zeggen, en J. Combarieu (La musique, ses lois, son évolution) bewijst dat hij het goed voor had. Heel de inrichting van de maatschappij, en gans de levenswijze van de primitieven noodzaakten een gedurige herhaling van dezelfde bewegingen, die bij die half naakte wezens grooter en opvallender waren dan die van onze, door kleederen omknelde en bedekte ledematen. Eens dat het individu ze voldoende opgenomen, d.i. ze zich eigen gemaakt had, zetten zich deze bewegingen van bewuste, met geestelike aandacht uitgevoerde, handelingen tot onbewuste, achteloos volbrachte, om. Hier trad de maat op: een beweging die onbewust uitgevoerd wordt, heeft geen tegenstand te overwinnen, regelt zich naar onze physiologiese verrichtingen, en wordt regelmatig; het rythme waarin de stadia van een herhaalde beweging zich opvolgen onderwerpt zich aan een tijdsnorme, schikt zich dus altijd in dezelfde ruimte: de maat.

[p. 30]

Maat- en rythmegevoel zijn bij alle primitieve volkeren sterk ontwikkeld. Meiners, die in de 18e eeuw Afrika bezocht, schrijft over de negers:

‘De gang, de dans, het spel, de zang, het werk, alles gebeurt bij hen op maat. De domste negers houden beter maat dan onze soldaten en beter zelfs dan onze muzikanten na een lange beredeneerde oefening.’ (Cit. Combarieu)

We zullen liefst niet ingaan op de rechtvaardigheid van het weinig vleiend beeld dat Meiners van de musici van zijn tijd ophangt. Bedenkt men echter dat de musici der beschaafde landen, twee ewen later de negerrythmiek als een veropenbaring zullen ontdekken, dat uit die kafferkunst een uiting groeien zal die door Alex. Jemnitz (Musikblätter des Anbruch. April 1925) als ‘universele vormidee’ van onze tijd omschreven wordt, kan men niet dan Meiners' scherpzinnigheid bewonderen.

De maat werd de enkeling dus reeds een helpende faktor; helpend in deze zin, dat door haar regelmatig geordende bewegingen minst inspanning vergen. Bij een volgend stadium der beschaving, waar de individuen, bewust geworden van hun onmacht als enkelingen zich gingen verenigen om gemeenschappelik werk te ondernemen, diende men haar aan te wenden als een erkende, regerende macht, die al de afzonderlike krachten regelde en in evenwicht bracht. Een zware steen, die verpord moest worden, diende gelijktijdig aangevat, en na eenzelfde aantal, gelijkmatige!, passen op 't zelfde ogenblik gelost; maat houden was dus noodzakelik. Daarom werkten deze volkeren steeds op spel of zang; daarom roeien de Maleiers nog gezamentlik op de maat van een tam-tam. Nog sprekender is het door M. Verneuil in ‘l'Art au Sénégal dans l'Afrique Centrale’ geciteerde duikerlied, dat de inboorlingen zingen bij het losmaken van op zand gelopen schepen: de negers zingen het terwijl ze rond het vastliggende schip zwemmen; aan de achtste maat duiken allen in het water en gaan inwendig voort het lied te zingen; aan de twaalfde maat duwen ze allen tegelijk aan de boot en aan de zestiende komen ze terug aan de oppervlakte. Op deze wijze gaat geen hunner krachten verloren.

Wat voor de primitieven geldt is grotendeels ook om ons heen nog van kracht; waar meer mensen tegelijkertijd hun lichamelike krachten voor eenzelfde werk inspannen moeten, blijkt maat houden onontbeerlik. Onze roeiers op training b.v. gebruiken geen tam-tam, maar regelen hun beweging toch op het tellen van een leider; bij 't verdragen van tramriggels wordt eveneens de maat in 't oog gehouden, en twee smidsgezellen, die op hetzelfde gloeiend ijzer kloppen, hebben maar éen middel om niet op elkaars hamer te beuken: niet te doen

[p. 31]

als in de romantiese operas waar smeden op klinkende aambeelden allerlei rithmiese figuren uitvoeren, maar wel netjes te slaan met gelijke tussenpozen.

Deze enkele voorbeelden tonen duidelik het karakter der maat aan: rationeel element dat met de esthetiese waarden zelfs bijna geen verwantschap heeft.

Die, als het ware door de natuur opgedrongen elementen: maat en rythme beinfluenceren de muziek in de oudheid zo sterk dat de eerste mathematici (denk aan de bepaling rythme is verhouding....) haar zonder aarzelen als afhankelik van hunne wetenschap uitgeroepen hebben. Voor deze beide begrippen is een verwantschap tussen kunst en wetenschap niet te lochenen; waar Plato echter de muziek als geregeerd door de wet der getallen uitroept, kunnen we de impressie niet van ons schuiven hier te doen te hebben met een aphorisme uit de Oudheid, met welks betekenis men het niet te ernstig opvatten moet. Sinds is die befaamde wet der getallen, die ook het akkoordstelsel en de trappen van onze toonladder zou verklaren, langs alle zijden gecommenteerd en gecriticeerd geworden. Pierre Lasserre heeft de nuchtere vraag gesteld: Wat is die befaamde wet der getallen? en met de trillingsgetallen der verschillende trappen van onze toonladder in de hand toont hij duidelik aan dat hun verhouding

24: 27: 30: 32: 36: 40: 45: 48

noch het idee van een meetkundige, noch dat van een rekenkundige reeks wakker roept. (Zie Pierre Lasserre: Philosophie du gout musical, blz. 19.)

De wet der getallen blijkt een zinloze frase. Wel heeft Marie Joëll in ‘L'intelligence et le rythme dans les mouvements artistiques’ iets als een dergelike wet willen verdedigen door volgend citaat uit Laplace:

‘Een geest, die, op een zeker ogenblik, al de krachten die de natuur beheersen en de respectievelike plaats der wezens, waaruit ze bestaat, zou kennen, zou, als hij uitgebreid genoeg was om deze gegevens aan een ontleding te onderwerpen, de beweging van de grootste lichamen uit het heelal en die van de kleinste atomen, in eenzelfde formule omvatten’ (bl. 28).

Ons dunkt dat dergelike veronderstellingen een tamelik fantaisisties kleedje dragen en weinig vaste grond bieden om op te bouwen, zonder gevaar dat het gebouw instort door wegzinken der fondamenten. De wet der getallen is een produkt van laboratorium-geleerden, en de muziek zal steeds blijven toehoren aan het volop in 't leven staande volk en aan de musici. Daarom verwondert het ons, onder de pen van een artiest als Jean Cocteau, die van deze stelling zoo zeer door-

[p. 32]

drongen is, een zin te vinden als: ‘Le musicien ouvre la cage aux chiffres....’ (Le coq et l'arlequin, bl. 11).

Men zal opgemerkt hebben dat onze belangstelling tot hier grotendeels naar de eigenlike maat, als mekanies element, ging. Ze geeft de muziek vastheid; ze is echter een holle ruimte; een geraamte, waarrond en waarin het levende vlees groeien moet om een bestaand wezen te vormen. Dit levenbrengend element is het rythme. Elementair gesproken is rithme de verhouding tussen duur, accent en ingenomen plaats der klanken binnen de ruimten door de maten of maateenheden aangeduid. Rythmus is rechtstreekse inmenging van hart- en polsslag in de muziek. Hij is het meest karakteristieke en het meest veranderlike element der toonkunst. Ontstaan uit het volk is hij er de rechtstreekse weerspiegeling van en meest direkt in verbinding met de geest van de tijd. Daardoor komt het dat op 't ogenblik, tijdstip van zoeken naar niew materiaal en ongeuite sensaties, de volksrithmen van onze tijd, in de niewe muziek zo'n overwegende rol spelen. (We hebben in een vorige paragraaf gezegd hoe wij persoonlik deze nijging interpreteren).

In zijn ‘Nachklänge’ bepaalt Egon Lustgarten merkwaardig het belang en het wezen van de rythmiek:

‘Evenals er in de natuur, zoals Leipnitz opmerkte, nooit twee gans gelijke zaken voorkomen, zo zijn er, strikt genomen ook geen twee melodieën van gans gelijken rythmus; want iedere harmoniese wending, iedere richtingswijziging in de melodiese lijn wijzigt meer of minder duidelik de rythmiese bouw en de frazering. Uit het enkel opgeven van het rithme, met weglating van de klanken, laat zich vrij wel de daarbij passende melodie raden, evenals door een eenvoudige schaduwtekening de uitgebeelde persoon herkenbaar wordt. Het ideaal zou zijn, een zulkdanige volstrekte overeenstemming te vinden tussen de ryhtmus enerzijds en al de andere (melodiese, harmoniese en klank-) faktoren anderzijds, dat, de muzikale bevattelikheid vooruit bewezen, een dove, door 't opvangen langs de gevoelsweg, van de rythmiese trillingen, de zuiver muzikale indruk zou ondergaan.’

Paragraaf, die hij illustreert met het bekende voorbeeld van de doofstom, blinde Hellen Keller, die in de mogelikheid is, door haar hand op de klankbodem van een bespeeld klavier te houden, de aldus overgebrachte trillingen innerlik te verwerken tot een muzikale impressie.

Aan 't einde van deze paragraaf dienen we even terug te komen, op de bij de aanvang uitgebrachte bewering dat maat en rythme de kompositie voorstellen als een in de tijd verlopende gebeurtenis.

Het begrip ‘tijd’ is in de laatste jaren erg op de rooster gelegd en een filosofiese school heeft ons bewezen dat tijd en ruimte twee begrippen waren die elkaar eigenlik dekten. Muziek zou dus net als

[p. 33]

de plastiek en de architectuur een zuivere ruimte kunst worden. Dit neemt echter het belang van beide elementen rithme en maat niet weg. Een dergelike opvatting kan ons alleen hun wezen nader verklaren:

Rythme: verhouding tot tijd = ruimte.

Maat: verhouding tot mathematiese tijd = afstand doorlopen door de wijzers van een uurwerk.

Men ziet dat Casella in het reeds geciteerde ‘Matière et timbre’ ongelijk had het rythme te verwerpen als een niet-essentieel-muziekaal element. We houden het wel voor mogelik een muziekkompositie te schrijven los van het verband met de mathematiese tijd, dus zonder de faktor ‘maat’; (zeker dienen we ons van de maat een ander begrip te vormen dan groepje van 2, 3 of 4 tijden) maar ook los van de ruimte, helemaal zonder verhouding tot niets, alleen maar op klankeffekt steunende, stellen wij ons de muziek niet voor. Casella staat voor die bewering ook alleen; wat in onze tijd natuurlik geen bewijs is dat hij ongelijk heeft; in de niewe muziek, en ook in die van Casella, speelt het rythme nog steeds een eerste-plans-rol en zijn de innovatiepogingen op rythmies terrein misschien wel de doelmatigste geweest.

‘De geheimzinnige kracht van het rythme heeft dus nooit opgehouden het lot der kunst te beinvloeden, en het is niet onredelik te denken dat, vrij in de toekomst zoals het was in het verleden, het rythme opniew zal heersen over de muziek, en haar zal bevrijden van de slavernij waarin, gedurende bijna drie ewen, de overweldigende en neerdrukkende overheersing van de slecht begrepen maat, haar gehouden heeft’ (Vincent d'Indy ibid. 28).

(Wordt vervolgd.)

KAREL ALBERT.