Roeping. Jaargang 3

[p. 438]

Dante's goddelike komedie
De hel

Zang 34.

‘Vexilla Regis prodëunt Inferni’.¹⁾
‘Zij naadren ons; dies zie alleen nu voorwaarts’,
aldus mijn Gids, ‘of gij hem²⁾ kunt ontwaren.’

Gelijk van ver - wanneer er zware mist hangt,
of ook wanneer het op ons halfrond nacht wordt -
'n molen zich vertoont, door wind gedreven,

zo was 't gevaarte,³⁾ dat ik scheen te aanschouwen.
En om de wind⁴⁾ drong 'k achter mijn Geleider,
want nergens toonde zich 'n andre schuilplaats.

Reeds was ik [en met vrees breng ik 't in versmaat]
daar waar de schimmen gans door 't ijs omhuld zijn,
als strootjes, die men soms door glas ziet scheemren.

Daar waren er die lagen, en die stonden:
deze op het hoofd, die op de voeten; andren,
zich krommend, als 'n boog, van kruin tot tenen.

Toen we eindelik zo dicht genaderd waren,
dat 't aan mijn Meester goeddacht mij te tonen
het schepsel, dat ‘het schoon gelaat’ eens sierde,⁵⁾

drong hij mij voor zich uit en deed me stilstaan.
‘Ziedaar nu Dis’,⁶⁾ sprak hij, ‘ziedaar zijn woonplaats,
waar 't nodig is met geestkracht u te waapnen.’

Hoe ik verstijfde toen en schier bezwijmde,
vraag 't niet, o lezer, want ik schrijf 't niet neder,
daar alle mensetaal te kort zou schieten.

1) Vexilla Regis prodëunt Inferni’ deze woorden betekenen: De vaandels van de Helle-koning komen te voorschijn. De woorden: Vexilla Regis prodëunt’ zijn de beginwoorden van 'n kerkelike hymne ter ere van het heilig Kruis, de Koningsstandaard van Kristus. Het veranderen van Kristus' zegelied in het zegelied van Satan is van 'n uiterste gedurfdheid en allerhevigst sarkasme. - Onder de vaandels van de Hellevorst moeten verstaan worden de afgrijslike vlerken van Lucifer (zie v. 46), die in 't geheimzinnig helle-donker Dante doen denken aan reusachtige molenwieken bij mistig weer of vallende avend. (v. 4-6).

2) De Satan.

3) Eveneens de Satan.

4) Zie Z. 33 v. 103.

5) D.i. Lucifer, eens de schoonste van alle engelen.

6) Dis, andre naam voor Lucifer. Zie Z. 8 v. 68.

[p. 439]

25

Ik stierf wel niet, maar leven bleef ik ook niet.

 

Bedenk dus - rest u nog eén geestessprankel,

 

hoe 't mij verging, beroofd van 't ene en 't andre.⁷⁾

 

 

28

De keizer van de wereld aller smarten

 

stak halverweeg de borst omhoog uit de ijs-zee;

 

en meer lijk ik nog op 'n Reus⁸⁾ in lengte

 

 

31

dan wel de Reuzen op zìjn armen lijken.

 

Bereken nu, hoe groot 't geheel moet wezen,

 

dat evenredig is aan zulke delen.

 

 

34

Was hij weleer zo schoon als nu afzichtlik,

 

en sloeg hij de ogen op naar God, zijn Schepper,⁹⁾

 

wèl moet van hem dan alle rampspoed uitgaan.

 

 

37

O wat ontzaglik wonder, het mij toescheen,

 

toen 'k drie gezichten aan zijn hoofd bespeurde:

 

het eén van voren, en dit was roodkleurig;

 

 

40

Van de andre twee, die zich naast 't eerste voegden,

 

juist in het midden boven iedre schouder,

 

en bovenop de kruin te samenvloeiden,

 

 

43

scheen 't rechter tussen wit en geel te zweven;

 

het linker had de kleur van hen die komen

 

uit 't verre land, waar zich de Nijl in 't dal stort.¹⁰⁾

 

 

46

'k Zag onder elk gelaat twee grote vlerken,

 

gelijk 't betaamde aan zulk 'n monster-vogel.

 

Nooit zag ik op de zee zo grote zeilen.

 

 

7) Dante verkeerde dus in 'n toestand tussen leven en dood. Iets wat kan voorkomen bij buitengewone ontroeringen.

8) Over de Reuzen. Zie Z 31 v. 31 vggll.

9) D.i.: en wilde hij eens aan God gelijk worden, wèl enz.

10) Deze voorstelling van Lucifer met drie menselike gezichten is natuurlik 'n karikaturale voorstelling van 't geheim der h. Drie-eenheid. Maar wat betekenen de drie kleuren van die drie gezichten: rood, geel en zwart? In het mysterie van de h. Drie-eenheid kennen wij de Vader vooral toe de almacht, de Zoon de Wijsheid, de h. Geest de liefde. Het rode, het gele en het zwarte gezicht verbeelden nu in tegenovergestelde orde het omgekeerde van de drie goddelike eigenschappen: almacht, wijsheid en liefde. Het rode gelaat betekent dus de haat, het gele de onwetendheid, het zwarte de onmacht. Aldus de oudste kommentators. Andere oudere kommentators zien in de drie gezichten drie andere ondeugden verbeeld n.l. gramschap, hebzucht en nijd. De nieuwere uitleggers menen, dat de drie gezichten betekenen de drie toenmaals bekende menserassen, wonende in de drie bekende werelddelen: Europa, Azië en Afrika. - Met het land, waar de Nijl in het dal stort of naar de vlakte afdaalt is Aethiopië bedoeld.

[p. 440]

49

De vlerken waren kaal als van 'n vleermuis;

 

en zo geweldig liet hij deze fladd'ren,

 

dat drie orkanen¹¹⁾ van hem nedervaren.

 

 

52

Vandaar werd heel Cocytus tot 'n ijs-zee.

 

Hij weende met zes ogen, en drie kinnen

 

bedroop 'n bloedig kwijl, vermengd met tranen.

 

 

55

In iedre muil vermalmden zijne tanden

 

'n zondaar op de wijze van 'n vlasbraak,

 

zodat hij daar drie zondaars dùs deed lijden.

 

 

58

Niets was voor hem, die in de voorste muil stak,

 

't vermalmen bij de foltering van 't klauwen,¹²⁾

 

waardoor de ruggegraat vaak gans ontveld werd.

 

 

61

‘Die ziel daarboven,¹³⁾ die de zwaarste straf lijdt,¹⁴⁾

 

is Judas’ [sprak de Gids] Iscariotes;¹⁵⁾

 

z'n hoofd steekt binnen en z'n benen buiten.

 

 

64

Van de andre twee, die 't hoofd naar onder houden,

 

is hij, die uit de zwarte muil¹⁶⁾ hangt, Brutus;¹⁷⁾

 

zie, hoe hij hèr en dèr zich wringt en stom blijft.

 

 

67

En de andre is Cassîus,¹⁸⁾ die zo zwaar gebouwd¹⁹⁾ schijnt. -

 

Maar aanstonds komt de nacht op;²⁰⁾ en voor heengaan

 

is 't tijd, daar alles nu door ons aanschouwd is.’ -

 

 

11) Waarschijnlik 'n verbeelding van de drie grote ondeugden, die de Duivel over de wereld loslaat: hebzucht, nijd en hoogmoed of: begeerlikheid des vleeses, begeerlikheden der ogen en hovaardij des levens.

12) Lucifer vermalmde de zondaar niet alleen met z'n tanden, maar ontvelde hem ook met zijn klauwen.

13) Lucifer staat zo hoog uit boven Dante en Vergilius, dat de eerste over de zondaar in diens muil spreken kan als van “de ziel daarboven”.

14) Waarom deze de zwaarste straf lijdt, blijkt uit v. 59/60 en v. 63.

15) Judas Iscariotes, de verrader van Kristus.

16) De zwarte muil uit het zwarte gelaat aan de linkerzijde.

17) ‘Brutus’ d.i. de bekende Marcus Junius Brutus, een der moordenaars van Julius Caesar.

18) ‘Cassius’ (spreek uit Kasjus) eveneens een van Caesars moordenaars.

19) De moordenaar van Caesar: Cajus Cassius was niet groot en dik: Dante heeft hem hoogstwaarschijnlik verward met 'n andere Cassius n.l. Lucius Cassius, over wiens dikte Cicero spreekt in een zijner redevoeringen tegen Catilina.

20) Bij 't vallen van de nacht was de tocht begonnen, bij 't vallen van de nacht gaat hij eindigen. De tocht heeft dus 24 uur geduurd. Het is nu Zaterdag-avend vóor 't Paasfeest: 26 Maart 1300. De Dichters hebben 12 uur doorgebracht in de zes eerste en 12 uur in de drie laatste kringen. Vgl. nog Z. 2: v. 1-67; Z 11 v. 112; Z. 20 v. 129 en Z. 29 v. 11.

[p. 441]

70

'k Sloeg naar hij wenste, de armen om zijn hals heen;

 

en tijd en plaats koos hij zich zeer nauwkeurig;

 

en toen de vlerken wijd geopend stonden,

 

 

73

greep hij zich vast aan de behaarde flanken

 

en liet van vlok tot vlok zich naar beneden,

 

voortglijdend tussen 't dikke haar en 't ijs-vlak.

 

 

76

Toen wij ons nu bevonden, waar de schenkel²¹⁾

 

ronddraait, juist op het dikke van de heupen,

 

bracht mijn Geleider met veel angst en moeite

 

 

79

z'n hoofd daarheen, waar eerst z'n voeten stonden,

 

en greep opnieuw de huid, als een die opstijgt,

 

zodat ik in de Hel dacht weer te keeren.²²⁾

 

 

82

‘Houd u goed vast, want 't is langs zulk 'n ladder’,

 

zei mij de Gids, die hijgde als hij, die moede is,

 

‘dat gij ontsnappen moet aan zulk 'n jammer.’

 

 

85

Toen drong hij door 'n opening in 't rots-steen²³⁾

 

en trok mij op de rand om wat te rusten;

 

dan kwam hij zelf behoedzaam aan mijn zijde.

 

 

88

'k Sloeg de ogen op en dacht nu weer de Satan

 

te zullen zien, als ik hem had verlaten;

 

maar 'k zag hem beide benen opwaarts houden.

 

 

91

En of ik toen versteld stond en verslagen,

 

bedenke 't domme volk, dat nog niet inziet,

 

welk punt het is, dat ik was doorgetrokken.²⁴⁾

 

 

94

‘Verhef u’, sprak de Meester, ‘op uw voeten.

 

De tocht is lang, de weg is vol bezwaren;

 

en twee uur min 'n half schijnt weer het zonlicht.’²⁵⁾

 

 

21) ‘de schenkel’ d.i. de dij.

22) Waarom bracht Dante met veel angst en moeite z'n hoofd daar, waar eerst z'n voeten stonden? Omdat zij, zoals uit de plaatselike aanduiding van Lucifer's lichaam (het dijgewricht) blijkt, aan het middelpunt van het heelal zijn gekomen, waar volgens de wet van de zwaartekracht alle richtingsbewegingen omkeren. Zij moeten niet langer dalend, maar stijgend naar de wereld terugkeren. Natuurlik is dit alles primarië symbolies te verstaan. Uit de zonde moeten wij opklimmen naar de deugd. En die opgang uit de zonde naar de deugd moet geschieden door 'n totale omkeer in ons binnenste, die niet zonder ‘angst en moeite’ tot stand wordt gebracht.

23) Dat rots-steen is de onderste bodem van de ijszee of Cocytus.

24) N.l. het middelpunt van de aarde.

25) Dante zal weldra z'n verwondering erover te kennen geven dat het zo gauw van nacht (zie v. 68) dag is geworden. Vergilius zal hem hierop antwoorden alsmede op nog twee andere vragen (v. 103-105).

[p. 442]

97

't Was geen paleis-zaal, waar wij ons bevonden,

 

maar slechts 'n grot, die zich Natuur hier bouwde,

 

met ruwe bodem en van licht verstoken.

 

 

100

‘Alvorens ik uit de Afgrond²⁶⁾ heenga, Meester’,

 

zeide ik, nadat ik mij had opgeheven,

 

‘bevrijde 'n enkel woord mij van mijn dwaling.

 

 

103

Waar toch is 't ijs? En waarom staat de Satan

 

gans omgekeerd? En hoe toch heeft zo spoedig

 

de zon zijn weg gemaakt van nacht tot morgen?’

 

 

106

En hij tot mij: ‘Nog denkt ge aan gène zijde

 

van 't middelpunt te zijn, waar ik de huid greep

 

van 't boos Gedierte, dat de wereld doorbijt.²⁷⁾

 

 

109

Zolang bevondt ge u daar, als ik nog daalde,

 

want bij mijn buiteling²⁸⁾ werd 't punt doorschreden,

 

waarop van alle kanten drukt, wat zwaar is.

 

 

112

Nu zijt gij onder 't halfrond²⁹⁾ aangekomen,

 

juist over 't andere,³⁰⁾ dat het vasteland dekt

 

en onder 't zenith³¹⁾ eens de Mens zag doden,

 

 

115

die leefde en was geboren zonder zonde.³²⁾

 

Gij zet de voeten op de kleine cirkel,

 

die de andre zijde van Judecca³³⁾ uitmaakt.

 

 

118

't Is morgen hier,³⁴⁾ wanneer het avend daar³⁵⁾ is;

 

en hij, wiens huid ons tot 'n ladder strekte,

 

steekt altijd nog in 't ijs, gelijk te voren.

 

 

121

Langs deze zijde³⁶⁾ viel hij uit de hemel

 

en 't land, dat eerst zich hier verhief, het maakte

 

uit angst voor hem zich van de zee 'n sluier,

 

 

26) N.l. de afgrond van de Hel.

27) ‘Het boos Gedierte’ of de boze Worm zoals de Duivel ook dikwels genoemd wordt. In Z. 6 v. 22 noemde Dante ook Cerberus ‘de grote Worm.’

28) Zie v. 78-79.

29) Het Zuidelik.

30) Het Noordelik.

31) ‘Zenith’: het hoogste punt van de hemel. Juist onder 't hoogste punt van de hemel van 't Noordelik halfrond lag volgens Dante Jeruzalem.

32) ‘De Mens, die leefde en geboren werd zonder zonde’, was Kristus. Hij immers kende noch de erfzonde noch de persoonlike zonde.

33) ‘Judecca’ (spreek uit Dzjoedekka) d.i. de Judas-kuil of laatste afdeling van de 9de Helle-kring.

34) Op 't Zuidelik halfrond. Vgl. nog v. 96.

35) Op 't Noordelik halfrond. Vgl. v. 68.

36) D.w.z. aan de kant van het Z. halfrond.

[p. 443]

124

en vluchtte naar ons halfrond;³⁷⁾ en 't is mooglik,

 

dat 't land, welk ginds verrijst,³⁸⁾ om hèm³⁹⁾ te ontvlieden

 

deez' ruimte⁴⁰⁾ ledig liet en naar omhoog sprong. -

 

 

127

Beneden is 'n plaats, zo ver gelegen

 

van Belzebub als zich zijn grafstede uitstrekt.⁴¹⁾

 

Niet 't oog, alleen het oor leert ons haar kennen

 

 

130

door 't murmlen van 'n beekje,⁴²⁾ dat daar neerdaalt

 

'n rots-spleet langs, die 't zelf zich heeft gegraven;

 

en 't kronkelt in z'n loop en helt maar weinig.’⁴³⁾

 

 

133

Mijn Leidsman sloeg met mij het donkre pad⁴⁴⁾ in,

 

om weer te keren naar het licht der wereld.

 

Wij waren zonder zorg om soms te rusten,

 

 

137

maar klommen steeds; hij, de eerste, en ik de tweede,

 

totdat ik van des hemels schone dingen⁴⁵⁾

 

al iets aanschouwde, door 'n ronde rots-spleet.

 

 

139

Daar gingen we uit, om weer te zien de sterren.⁴⁶⁾

C. KOPS, O.F.M.

37) Volgens de geografen van Dante's tijd was het Z. halfrond geheel met water overdekt. Dante verklaarde dit feit op meer dichterlike wijze. Het land dat vroeger op 't Z. halfrond te zien was bedekte zich met de zee en drong voort naar 't N. halfrond, onder welks Zenith het de Kalvarieberg deed ontstaan.

38) N.l. de Louteringsberg of Dante's Vagevuur.

39) De Satan.

40) Niet alleen de plaats waar Dante en Vergilius stonden, maar vooral de eigenlike Helle-diepte. Geheel deze onderaardse ruimte ontstond, toen Lucifer met 't hoofd omlaag in de vaste aardmassa drong. Deze aardmassa nu of teminste 'n gedeelte ervan sprong onder Lucifer's voeten van schrik omhoog en vormde zo de Louteringsberg. In enkele verzen dus (v. 121-126) geeft Dante ons 'n vrij volledige beschrijving over 't ontstaan van zijn Hel en Vagevuur. Ik mag niet ontkennen, dat de duideliheid hier wel 'n beetje in 't gedrang komt door Dichter's hooggeroemde kortheid.

41) Met deze plaats bedoelt Dante de voet of bodem van de Louteringsberg aan de oppervlakte van de aarde. Daar de beide Dichters zich nog ongeveer bij 't middelpunt van de aarde bevinden, is deze plaats even ver van hen verwijderd als het graf van Lucifer d.i. de gehele eigenlike Hel lang is n.l. de halve middellijn van de aardbol. Dante spreekt van 'n plaats ‘beneden’, omdat hij rekent van af de aarde op 't Noordelik halfrond. Daar hij zich nog bij 't middelpunt van de aardbol bevindt en naar de aarde terugklimt, had hij evengoed, zo niet beter, van ‘boven’ kunnen spreken. Belzebub is weer 'n andere naam voor Lucifer. Waarschijnlik was het 'n naam van 'n oude afgod van de Philistijnen. (Espinasse-Montegenet).

42) Dit beekje is waarschijnlik de Lethe, gevormd door de tranen van de boetende schimmen op de Louteringsberg. Zie Vagevuur Z. 28 v. 127, 128 en 130.

43) Tengevolge van de rotsachtige geaardheid van de bodem.

44) ‘het donkere pad’, dat van het middelpunt der aarde leidde naar de oppervlakte.

45) De blauwe kleur, het licht enz.

46) Alle drie de delen van de Godd. Komedie eindigen op het woord: sterren.