Roeping. Jaargang 3

[p. 254]

De sacrament-hymnen van den H. Thomas van Aquine Door Pater Oscar Huf, S.J. (Boosten-Stols, Maastricht.)

‘Pange lingua gloriosi Corporis Mysterium’.

Dit is het schoone thema overweldigend.

Maar de schoonheid van het Eucharistisch mysterie is gansch bovenzinnelijk.

Het zinnelijke erin heeft geen eigen waardeerbare schoonheid in de sobere gedaanten; des te diepzinniger echter erkent het verstand de schoone verborgenheden der realiteit, die door de sobere gedaanten zoo eenvoudig beduid wordt, èn tegenwoordig wordt gesteld.

Die realiteit is de Goddelijke, de God-menschelijke - 't Is de gestaltenis van den verheerlijkten Christus: schoonheid dus van de allerhoogste orde - maar symbolisch versluierd, onttrokken aan zinnelijke aanschouwing en voorstelling; ideeële verstandelijke schoonheid, kenbaar onder belichting van het geloof, dat zelf een versluiering is. Deze ideeële schoonheid heeft veel verscheiden aspecten naar gelang wij ons orienteeren in de mysterieën van de bestaanswijze, de wezensorde, de doelstelling en de karakteristiek van den Eucharistisch-levenden Christus.

De bestaanswijze van Christus in de Eucharistie heeft dit eigenaardige, dat Hij, onder de versluiering van de zinnelijke symbolen, geen zinnelijken vorm heeft. De lijning van Zijne lichamelijke gestalte is opgeschort, omdat de natuurlijke omgrenzing in de ruimte is opgeheven. Dit heeft zijne consequenties, die wonderbaar zijn - en grillig spel voor vernuftigheden schaffen - de schoolsche middeleeuwers hielden daarvan - maar die toch niet eigenlijk schoon kunnen heeten - Dergelijke consequenties zijn: dat de Eucharistische Christus onder meerdere gedaanten tegelijk tegenwoordig is, dat bij de breking der gedaanten het Corpus niet gebroken wordt, dat bij 't communiceeren de enkeling en allen éen en 't zelfde ontvangen enz. -

Loutere schoonheid schouwt het verstand, als wij ons in de wezensorde orienteeren, want dat is het vol-goddelijke, het vol-menschelijke, éen in den Godmensch, in den Maagd-geborene, die verrezen levend in de glorie dominium van gratie voert over de wereld en daarbij in de dood-gedoemde orde van vleesch en bloed met zijn dood-levend Vleesch en Bloed het Eucharistisch Rijk wil bouwen, dat de Mystieke Christus is.

En rijker wordt deze schoonheid als wij haar bezien onder het aspect dier verheven doelstelling. Deze is erkenbaar aan de Sacramenteele gedaanten: brood en wijn, spijs en drank. Sobere symbolen, die in hun eenvoud de klare waarheid beduiden, dat Christus spijs en drank werd - klare waarheid - maar wat vernuft deinst niet te schouwen in deze zon? Christus in zijn glorie spijs en drank om zijn leven te communiceeren aan menschen, den zondigen mensch te vergoddelijken! 't Is de doorvoering van zijn Incamatie-glorie over alle vleesch, 't is de inleving van zijnen goddelijken Geest in den mensch wordend al-bezielend levensprinciep, opnemend allen als leden in 't Lichaam - 't Mystieke. Maar dit heeft nog zijn eigen karakter, dat nieuwe schoonheid openbaart.

Christus leeft in de Eucharistie uit kracht van de Consecratie onder gescheiden gedaanten sacrificieel - het leven dat Hij meeleeft is zijn offerleven. Dat offerleven heeft zijn H. Geest in de Menschheid van Christus voltrokken. Die Geest, inlevend in ons, volvoert in de ledematen hetzelfde heiligingswerk als in Christus, veréénend in het Offer. Door zijnen Geest, meegedeeld in zijn Sacrificieele Lichaam-en-Bloed, en veréénend ons als ledematen in 't Lichaam, zet Christus zijn Kruisleven in ons voort. Het beginsel, dat het geheel in zijn eenheid omvat, omvat Christus èn ons in eenheid van leven en Lichaam - 't Eucharistische Rijk.

Al deze schoonheden verder uit te diepen ligt buiten het kader van deze bespreking. Ik heb ze in strakke trekken vooropgesteld, om Hufs inzicht te peilen in 't Mysterie en den zin der hymnen en om daaraan de schoonheid der Hymnen van den H. Thomas zelf te toetsen. Deze dragen gansch en al het karakter van den man, die denker was - in dit geval: een dènkend dichter, schouwend naar de objectieve schoonheid, die in de waarheid is; niet een dichtend denker, die de schoon geschouwde waarheid te omkleeden weet met de stralende visies van zijn fantasie en te doorgloeien vermag met den zielsgloed van zijn brandend gevoel. 't Is verstandskunst, die ook haar waarde heeft en waardeering vergt - maar waarbij wij dan mogen vragen hoe hoog hij reikte en hoe diep hij peilde in deze grondelooze gronden van 't Goddelijk-schoone.

Cyriel Verschaeve heeft dit niet gedaan. - Hij heeft den subjectieven gevoelsnorm aan deze objectief-schouwende hymnen aangelegd. Hij doopte ze in het vuurbad van

[p. 255]

zijn persoonlijk gevoel - en, bleven er brokken goud en klonten edel metaal, het geheel verpulverde onder zijn brandende critiek. Als een noodklok klonk het over 't land. Pater Huf werd erdoor uit zijn tent gelokt en gretig greep hij de klokketouwen om de feestklok weer te luiden die toch zes honderdjaren lang luidde - en luidt ongeschrokken nog om ‘'t loos alarm’. P. Huf zegt het:

‘Hadde Verschaeve deze m.i. fouten vermeden d.w.z.

1.	hadde hij zich niet te uitsluitend gesteld op het standpunt van “alleen lyriek is poëzie,”
2.	hadde hij meer rekening gehouden met de rechtmatige eischen, die de “sensus liturgicus” hier te stellen had,
3.	hadde hij, om dit nog even te zeggen, niet steeds zijn criterium van “persoonlijke liefde-lyriek” op “begrippoëzie” toegepast....

dan ware zijn oordeel, dikwerf anders en beter uitgevallen, en zou ik niet hebben mogen spreken van loos alarm’ (Huf blz. 75).

In al dit ware heeft Huf gelijk - 't is maar de vraag, hoe rekbaar dat ‘dikwerf anders en beter’ moog blijken. - Ik schrijf geen critiek op Verschaeve's critiek - ik bespreek Huf's dikke boek, daarom stel ik mij op zijn standpunt: ‘begripspoëzie’ - en dit is 't ware.

Op dit standpunt gaan we garen het rijke ideëen-schoon, dat ik wees naar de verscheiden aspecten, die voor den denkenden dichter in 't Gloriosi Corporis Mysterium openliggen. En 't is waar. P. Huf gaart zeer rijke winst, overvloedig. 't Is maar de vraag of Thomas' woorden zoo rekbaar als zijn gedachten zijn.

In de stemming van den beiaardier op den feestdag parafraseert hij:

De ‘begripspoëzie’ parafraseert hij theologisch. 't Is een compilatie van teksten geworden. De boordevolle Summa - Contra Gent - In Dist - liggen als een boordelooze zee voor hem open. Uit de enge gleuven van het sobere vers schiet hij dartel in het ruime sop om den ideëen-buit te garen en het enge gleufke weer in te dragen. Hij schrijft niet zoozeer een commentaar op den hymne-tekst, als wel theologische tractaten naar aanleiding van dien tekst.

Hij hengelt naar het woord - legt woord voor woord onder den theologischen microscoop en roept met St. Thomas nog een H. Augustinus, (pseudo) Ambrosius, Gregorius, Leo, Chrysostomus bij, om onder de minutieuze belichting hunne wijsheid te prijk te stellen.

Een gevaar heeft dit in: dat hij blind gestaard op 't kleine, de groote lijn niet zie.

Wij zullen hem volgen in de verklaring der eerste hymne: Pange lingua (Huf blz. 93).

Hij begint met te verklaren: ‘de geheimenissen van het glorievol Lichaam en van het kostbaar Bloed.’ Hij zal zich dus orienteeren in de diepe schoonhdeen die er liggen in de wezensorde van 't Mysterie - Neen. Hij hengelt naar de woorden: gloriosi, pretiosi, stalt teksten uit van Augustinus, Thomas, Chrysostomus, Paulus - en den eigenlijken diepen, substantieelen zin van Mysterium Corporis et Sangiunis ziet hij voorbij.

Zoo voelt hij niet het majestueuze moment, dat de Rex gentium sticht zijn Eucharistisch Rijk.

‘Fructus ventris generosi - Nobis datus natus ex intacta Virgine!’

Eigenaardig - direct schiet de verklaarder weer af op het bijwoordelijke: generosi, intacta. De edelmoedigheid (‘milde’ edelmoedigheid is leelijk) van Maria wordt rijkelijk gevierd in schoone verklaring en met woorden van Bernardus. De maagdelijkheid van Maria en de wonderbaarheid van haar maagdelijk Moederschap wordt breed en schoon belicht met teksten van Thomas en Augustinus - maar ik zoek de Eucharistische idee. Maria is Moeder ook van den Eucharistischen Christus.

Christus bij de instelling zijner Heilsorde gehoorzamend aan den Vader, heeft ook gehoorzaamd aan zijne Moeder, die dienend den Vader in Zijnen Wil, gezag had over haar Zoon, dat Hij Zijnen èn haren Wil zou doen. Wat Christus in zijne Heilsorde gaf, gaf Hij om den Vader èn om de Moeder - ‘Nobis datus’ is dus wel vol schoonheden in 't licht van het Eucharistisch Mysterie - In dat licht kon P. Huf dieper schouwen dan onder zijn microscoop. Thomas is in dit éene woord rijker dan de compilator in zijn lange zinnen.

‘Et in mundo conversatus sparso verbi semine.’

P. Huf schrijft: ‘....herinnert (aan) het heilrijke feit, dat Hij de krachten van zijn eigen Vleesch en Bloed voor ons heeft willen ten koste leggen.... totdat Hij kwam ‘aan het einde van zijn inwoning en ommegang op aarde’ en aan al de Geheimenissen

[p. 256]

van zijn Wezen en Werken de bekronende afsluiting gaf sui moras incolatus miro clausit ordine.

‘Miro ordine’, met een ‘wondere strekking, n.l. de Instelling der H. Eucharistie.... opperst wonder ons geschonken in de boven alles wonderbare Zelfstandigheidsverandering....’ (blz. 99).

P. Huf ziet niet ver genoeg, doorziet zijn eigen gedachte niet. Hij zegt: de Eucharistie is de bekronende afsluiting der zaaiing van Gods Woord. Welnu leg dat semen verbi in de Eucharistische lijn. Door de inzaaiing van zijn woord komt toch het levenscontact met het Woord tot stand, waarbij Christus mystiek geboren wordt, om tot wasdom te rijpen bij de incorporatie door 't Corpus-sacrament. Zoo wordt: de Eucharistie zelf de volrijping van het semen verbi. Maar dan moet men de ‘miro ordine’ ook niet ‘beschränken’ tot de bijkomstige wonderheid van de zelfstandigheidsverandering. De Eucharistie is niet het ‘Gedenkteeken van al zijne Wonderwerken’ om de zelfstandigheidsverandering maar om zijn substantieelen Inhoud.

‘In supremae nocte coenae’.

‘Met deze strofe komt de H. Thomas op het eigenlijke thema: de Instelling....’

Nu mag Cyriel Verschaeve zijn man staan. Nu moet Thomas zelf ‘met Sint Jans oogen bewonderen en geen enkele schittering van de minste bijzonderheid laten ontsnappen in dien donkeren Passieavond’. (Verschaeve geciteerd blz. 69). De criticus wil dit, omdat hij wezenlijk dichter is.

- ‘Hij verhaalt - zegt Huf - de Instelling der Eucharistie in een uiterst simpel couplet....’

Begripspoëzie? - en toch.... ‘waarbij hij, geheel in de lijn en onder den indruk van dit Liefdegeheim bij-uitstek, de meest intieme en ontroerende trekjes, geheel verteederd en verteederend naar voren brengt’. (Huf blz. 100). Met Sint Jans oogen gezien? Wezenlijk ik zie ze niet. Thomas toont ze niet en Huf duidt ze niet, al laat hij cursief drukken: ‘laatsten maaltijd broederkring - met eigen hand - zich zelf ter nuttiging’ - De dichter dènkt, ziet niet, roert niet. Jammer dat Thomas de groote begrippen niet vasthoudt, waarvan hij de semina zoo rijkelijk al heeft gestrooid. Verbum caro panem verum Verbo carnem efficit. Dit glanst nog in den genialen luister der groote Eucharistische ideëen, in al het overige dezer hymne dicht niet de denker, noch denkt de dichter, zooals de Heilige dat kon.

Als wij een terugblik wagen naar het complex van ideëele schoonheden in het Eucharistisch Mysterie, en wij overzien de hymne, dan treffen ons prachtige trekken, maar het beeld is niet belijnd. 't Zijn spranken als sterren - t' is geen zon in voldag.

Niet noodig de overige hymnen op deze wijze te ontleden, en hun verklaring te toetsen. Zakelijk is het bij allen hetzelfde. In de hymnen schieten bij wijlen lichtpijlen uit, die verrukken b.v. Panis angelicus.... Se nascens dedit socium.... de eindstrofen van Lauda Sion - Adore te verrukt en ontroert - maar eigenaardig is wel dat deze ‘begripspoëzie’ over de groote lijnen zoo sober aan begrippen is. De Semina der schoone ideëen uit de wezensorde, doelstelling of karakter der Eucharistie komen1 niet tot volbloei - en eigenaardig ook, dat in het sterkst vernuftige Lauda Sion de kern van den zang zich enkel orienteert in de wonderlijkheden der bestaanswijze. Zoo ken ik uit de hymnen 't Mysterie - 't vol-schoone schouw ik niet, 't volle leven voel ik niet.

Zakelijk is 't bij de verklaring ook hetzelfde. Huf blijft naar woorden hengelen - haalt bij wijlen mooi vernuftige vondsten op - zoo b.v. de relatio bij Thomas tusschen devotio en contemplatio - Maar de groote, strakke lijn zie ik niet. Een ding begrijp ik niet: hoe hij in het Corpus Christi den Spiritus Christi vergeten kan. Is niet de Geest het al-belevend beginsel. Zegt niet Jezus: Caro non prodest quidquam, spiritus est qui vivificat?....

't Schort hier niet aan de schoolsche maar aan de Paulinische gedachte -

Beider werk is goed - alleen - mocht Thomas nog rijker hebben gedicht en Huf eigener hebben gedacht. Ik vermoed dat Thomas zich te veel hield aan zijne vermoede exempelen en Huf aan de letter van gevonden paralellen.

Geldrop.

A. v. DELFT.