Roeping. Jaargang 3

[p. 165]

Jong tooneel in Vlaänderen

II.

Het typeert de modern-geestelijke greep van het ‘Vlaams Volkstoneel’ dat het de vertooning van Dr. Unger's ‘De Nacht’ aandierf. Het moest een experiment worden: de burgerlijke pers heeft dan ook tegengesputterd! Een biezondere bedoeling bleek het een uiterstexpressionistische afstempeling te geven van het Doodsmysterie en het gepast machtsmiddel daartoe wortelde in het makabere of althans grensde er dichtbij. Gevaarlijk? Ja, dit absoluut. De uitbeelding of liever de buiten-gewone zichtbaarmaking van De Ongenoemde als de Dood stond immers op de dubieuze dubbelsprong van bevrijding en ontzetting. Jammer: in de drie laatste akten ontriggelde alles in ‘halve gare’ waanzin, hallucinatie en krankzinnigheid. Alle maatschappelijke en persoonlijke zelfbeheersching - een kristelijke deugd! - was weg, zonder hoop: weg. Ontzetting imponeerde op den duur en verkleinde het heerlijk motief der Bevrijding dat in de symbolisch-verpersoonlijkte gestalte van de Dood, tijdens het toneel van de stervende dichter, zoo vriendelijk tot je kwam. De dood was de barmhartige hoofd-kunstenaar en de status welke hij aannam èn tegenover èn doorheen de evolutie van het gansche stuk, was een doorgaans merkwaardig ethisch-kristelijke. Eenmaal ontviel hij zich-zelf: het tooneel der speelbank waar hij misdadig verlokker en geen bevrijder is. Dit was een barst in z'n zedelijke houding. Maar hoe is hij verder niet ‘mijn Broeder de Dood’? Hij bevrijdt, hij verlost, hij troost. Hij omhelst de arme dichter en toont hem visionnair het hemelsch land der palmen! Wat? Is die Dood geen Vriend en geen Broeder?

Hij vermeldt daarbij zijn funktie, niet als een wreedaardig-zelfstandige maar als een uitvoering Gods: het romantisch kerkhof-skelet verdwijnt hiermee. Ook die arme dichter stierf - evenals St. Franciscus en de heilige Karolus Borromeus - in een soortgelijke groote vreugde, maar zijn vreugde lager om het beloofde land en de hunne hooger om God.

Die ‘zonderlinge gast’ is veel aannemelijker dan het doodsgeraamte dat Antoon van de Velde schiep, want Unger's Ongenoemde behoort niet bij het Noodlot, noch is een cyniek-menschtergend despoot die onverbiddelijk maait met-de-zeis-zonder-meer. Unger's Dood is medelijdend en barmhartig: hij aanvaardt zelfs losprijzen uit den vrijen wil van den mensch. De kristelijke opvatting van de Dood wil primeeren bij Unger en is bij Van de Velde organisch-afwezig. Weer al niet dat Unger zijn doodsgestalte uitleidt langs een ‘katholieke’ lijn: dit hoegenaamd niet. Daartoe ontbreekt het theologisch-kerkelijke en de in-

[p. 166]

gestorte kennis van het Roomsch geloof, waarbij een Katharina van Genua er toe kwam b.v. haar verhandeling over het Vagevuur te schrijven.

Maar Unger is humaan-kristelijk met een zwaar tikje romantische burgerlijkheid. Ja, dit romantisme is er soms met veel affekt en effekt, want hier en daar zinkt de realiteitsbodem onder de voeten weg, zoodat we terecht komen in de Offenbachsche romantiek die een Dr. Mirakel krëeerde. Beiden, realisme en idealisme zijn niet volkomen overspannen: Unger's idealisme duldt dat het op de gewone realiteitsgronden door de morbiede fantaisie overrompeld wordt en de werkelijkheid zich daardoor kompromitteert met de ‘onwaarschijnlijkheid’.

Als gemoedshouding is het erg goed de miskende fantaisie den voorstap te leenen op het koel-photographisch theater, dat - zooals bij Fabricius - een brok scherp-gesneden leven weghaalt uit het wereldaspekt. Kopieer-lust-van-het-dagelijksch-leven zonder meer is daarmee uit ons tooneel verdrongen. Het naturalistisch tooneel behield weliswaar zijn realistische afmeting en ruimte in de tijd, maar werd zoo pas geinfuseerd met de geestelijke waarde van geloof en eeuwigheid. En het zijn nu die beiden die elkaar niet voldoende in Unger's ‘De Nacht’ dekken, want de fantaisie overstijgt het ten koste der stoffelijke en geestelijke realiteiten. Het is immers waar dat het romantisch tooneel - hoezeer hier ook expressionistisch bedoeld - als het uit de loutere fantaisie gedroomd wordt, toch binnen de grenzen van stoffelijke en geestelijke realiteit verplicht blijft. Zulks geldt in hooge mate voor Unger's ‘Nacht’: vooral zijn geestelijke realiteit zou moeten vervolledigd geweest zijn door de ‘katholieke’ en van daaruit had De Ongenoemde veel meer gestaan in de harde nuchterheid van Job en in de hemelschijn van Allerheiligen dan in de ‘Imagines Mortis’ van Holbein. Daarbij de kristelijke geestelijkheid van De Ongenoemde - door Johan De Meester zoo vol meewarige troost geinterpreteerd - werd steeds kleiner afgegrensd door de morbiede faktoren die - meestal in de laatste tooneelen - elk kristelijk Paradijslicht neutraliseerden, zoodat de Dood, bij het laatste sloteffekt, nauwelijks de inspiratie had het kristelijk berustingsmotief aan te heffen.

Hier dient aangemerkt dat het griezele van heel het spel (onze kritiek heeft het niet opgemerkt) veelal voortkwam uit allerlei psychischpathologische bij-elementen die zeer zonderling-ziek waren en als echte ziels-parasieten feitelijk niet bij het verlossend Wezen der Dood hoorden, al verscheen dan ook in de slotakt die krijtwitte arm van de Ongenoemde ontzettend-griezelig op het zwart gordijn. Het ‘ab uno disce omnes’ geldt niet hier.

Het pleit voor de teekenaar en de speler dat het makaber kostuum

[p. 167]

van De Ongenoemde zeer ‘aannemelijk’ was: eigenlijk nergens het geraamte. De Dood in glimmende regenjas met verlakte hooge hoed was letterlijk ‘une trouvaille’. Een zuinige en uitgesoberde werkelijkheid die zeer goed bij de kristelijke symboliek der ‘leelijke prij’ aansluit en haar ethische waarde voluit heeft, ondanks het makabere dat aan de Kerk ontleend is die hare kathedralen en kerkhoven nu eenmaal ook vol doodsbeenderen heeft.

De interpreteering van die fantastische ‘kijkkast’ was weer uiterstreëel en dit spel des te waardevoller omdat het meer dan eens voorviel op den benevelden zelfkant van het spiritisme, waarop de tooneelgreep bijna geen vat heeft.

Rutten behoudt in zijn essentieele decors zijn verworven verdiensten: hij heeft een puntige kijk op de stipt-noodzakelijke ensceneeringsbehoefte en laat ze niet overschrijden. In hoofdzaak goed-gevonden waren ditmaal de nacht-draperijen die zich bij elk bedrijf herhaalden zonder dat iemand of iets aan eentonigheid dacht. 's Dokters studio was dan ook akelig-aangrijpend door die hoekige en geweldig-nuchtere boekenkast en de mansarde van ‘meneer de griffier’ juist zoo armoedig om dat éene hypnotiseerende dakvenster en de nacht-slop werkelijk het griezelig straatje-zonder-eind om die éene trieste lantaarn. Alles essentieel.

Het spel ging op, gepatroneerd door de ‘Vrouwenbond Constance Teichmann’. Onder de versleten parapluie onzer Vlaamsche provincie-kultuur is dit nauwelijks denkbaar! In den regel zijn vrouwelijke organisaties - ik bedoel de on-politieke en schreef bijna ‘kongregaties’ - niet bepaald ‘vooruitstrevend’. Ons hart werd een vraagteeken toen we 't zagen. En daarom aan die ‘Vrouwenbond’ een palm en een dankadres: want de aanfluiting is in de kultureele binnenbuurt reeds begonnen. Er is in Vlaanderen nog steeds een verduurzaamde geest die profiteert van elke beschimmelde nenuphar die zich een beetje dekadent aanmeldt!

KAREL VAN DEN OEVER