Roeping. Jaargang 3

[p. 136]

Jong tooneel in Vlaanderen.

De derde opvoering van ‘Marieken van Nijmegen’ in Antwerpen was nóg een flakkerend succes. Ondanks de ‘nieuwlichterij’ dat de bourgeois haar als een odium in de schoen schuift en hem weerbarstig maakt aan de jonge interpreteering. Bij zoo'n opvoering is de bourgeois als 't ware ‘meegezogen’ door den inwendigen ethischen storm van dit mirakelspel, dat hij daarbij taalkundig slechts gedeeltelijk begrijpt en dekoratief eigenlijk niet aanvaardt. De kristelijke gedachte ervan is hem natuurlijk gemeengoed; dit is voor hem geen puzzle. Het alles omver-rukkende spel van de akteurs dat is het wat zoo'n spel aanblaast tot 'n storm van levenskracht waaraan de bourgeois niet weerstaat. De sobere, plastische vastheid waarmee het kristelijk leven daar zoo spontaan en klassiek uitgespeeld wordt, ontwricht de sterkste opponent en verslaat de dorste scholastieker die op z'n esthetiesch rietje steunt. Aldus was de eind-indruk. Na zoo'n opvoering hoort men de bezwaren op straat en in café, maar dan uit monden die zelf ademloos luisterden en van luidjes die met aangeschroefde oogen keken. Achteraf worden zij zich bewust dat hun bourgeois-genot 'n paar uur geen kans had de ‘nieuwlichterij’ te bedillen en, na de vertooning, bijten ze aan hun ‘zwakte’. Men gevoelt opeens dat de bourgeois ondankbaar wordt omdat hij de zielsverterende voor-arbeid en voor-zorg van zoo'n opvoering niet gist en hij de akteurs feitelijk niet de eer gunt van een volmaakt succes. Het applaus is dan maar ook een formaliteit, die fatsoenshalve gebeurt, want na zulke doorslaande levens-verbeelding is elk applaus nutteloos en onmogelijk. Een stilte van minuten zou meer voor 'n succes pleiten.

De kerkelijke mirakelspelen hadden nog zoo lang niet de reputatie van onspeelbaarheid door hun ‘soi-disant’ didaktische verveling en redeneerend-kristelijke eentonigheid! Maar ‘Elckerlijck’ door Royaards was reeds een ontzaggelijke zege en dit ‘Maryken’ gaat straks naar Duitschland en naar Parijs! Niet het ‘literatuurhandboekje’ maar de moderne akteur is waardebepaler van het middeneeuwsch spel. Vooraf heeft het ‘Volkstoneel’ gansch de ethische diepte gepeild van ‘Maryken’, de wreede levensbeweging van goed-en-kwaad nagegaan en zich een direkt-plastische voorstelling gevormd van het speelbare. In zulke voorafgaande voorstelling - die een geniale retrospektie is - werd alles machtig-eenvoudig herleid tot synthese en stijl-visie. Het werd een streven naar klassieke beknoptheid en uiterste expressie. Alles werd van binnen naar buiten gekeerd: de gansche zedelijke inhoud werd op de meest-direkte wijze veruitwendigt. Spel, gebaar, woord, muziek, dekor, enz. moesten als het ware samengebald tot een on-

[p. 137]

onderbroken eenheid. De elementen van goed en kwaad - Moenen en De Oome vooral - regeerden confliktueel tegen elkaar op zonder valsche scheuten van onnoodig bijspel. De zedelijke angstvraag loopt er als een onrustige draad doorheen: zal de Booze het blijven winnen op de Goede? Een ander thema dan dit werd er niet uitgewerkt: de oorspronkelijke ‘chance’ van Moenen en zijn latere verplettering. Zoo is de Duivel-figuur van Moenen eene van uiterst-infernale kracht: het sadisch-demonische dat een verfijnd genot heeft in het bederven van een ziel en in zijn verdoemenis. Dat zet een fosforische gloed langs al de lijnen van het spel en overtuigt je van de macht van het Kwade in de kristelijke wereld. Maar daarnaast de rustige, uiteindelijke macht van het Goede dat De Oome is en van waaruit een zuivere, sterke kracht uitgaat die Moenen ‘wegbidt’.

Er was zeer suggestieve muziek bij van Karel Albert: niet een vage, verwijderde onderstreping. Zij zat onmiddellijk vast aan elke beweging, aan elk gebaar, ja, drong als het ware gebaar en spel en woord uit zijn demonische of angelieke klank. De muziek-klank bepaalde het gebaar en sloot er solied omheen. Zoo in de eerste verschijning van Moenen en later in het Walpurgis-dronkemans-tafereel dat een diabolische fantasia is, waardig van Hieronimus Bos.

De lineaire en koloristische décors van Gerard Rutten zijn van een primitieve kracht en expressie, gelijkwaardig aan de primitieve middeneeuwsche opvatting. Rutten, dunkt mij, heeft zich bij de vervaardiging op het geestelijk-primitieve grondvlak der kerkelijke Middeneeuwen gesteld, zoodat, ondanks een vormelijk modern verschil, er een gelijksoortigheid aan primitieve geestelijkheid overbleef die de Middeneeuwen evenveel hadden. Van daar de reden dat de ingewijde de moderniteit dezer ensceneering aanvaardt die aequaat is aan de eenvoudige geest der jaren 1500. En zulks getuigt weer sterk voor de essentieele instudeering. Rutten ging direkt tot de geest van het tijdvak, met verwaarloozing van het formalistisch-gothisch uitzicht. Het ging hier om de geest en geenszins om een vorm. De kostumen inspireerden zich om diezelfde motieven op de geestelijke tijdswaarde der Middeneeuwen: bij archaeologische kontrool zullen ze niet fouteloos zijn, maar Rutten had de intuitieve aanvoeling der spiritueele dingen, waarbij de vlaamsche folklore uitmuntende plastische uitbeeldingen verschafte. De drinkgezellen leken, als latere realiteit, uit een Craasbeekje geknipt, terwijl zijn God-de-Vader, O.L. Vrouw, de Paus, Moenen als duivel, recht uit de folklore opdoken die zelf een middeneeuwsch overschotje is.

Komisch was hier weeral de bourgeois: hij wrokte tegen de middeneeuwsche zegging waarvan hij niet alles begreep en piekerde tegen het

[p. 138]

‘idioot’ décor dat niet middeneeuwsch was! De dictie moest, volgens hem, omvormd tot modern-nederlandsch en de ensceneering oudmiddeneeuwsch! Het kwam geen oogenblik bij hem op dat de akteur ook een eisch tegenover hem had: waar het ‘volkstoneel’ zooveel moeite en arbeid over heeft voor 'n gaaf spel, hoeft de toeschouwer tegemoet te komen door vooraf een aandachtige lezing van de tekst. Wie was het weer die van Gezelle vergde dat hij zijn west-vlaamsche verzen ‘vernederlandschte’ en van de kloosterzusters eischte dat ze professoraal latijn aanleerden om hun gebeden te ‘verstaan’? Och, in laatste instantie, de bourgeois hoeft ook niet de tekst van ‘Marijken’ vooraf te lezen. Elk bemerkte aan zijn ademloos toeluisteren hoe zijn kristelijke intuitie het won op de ‘paresse intellectuelle’ van zijn stand. Er zijn van die dingen die men begrijpt minder met woorden dan met den Geest.

KAREL VAN DEN OEVER