Roeping. Jaargang 3

[p. 71]

Het eiland Tholen

Wanneer het eiland Tholen in de volle weelde van de zomer ligt, brengt de bezonkenheid der achtermiddag-warmte over je hele lijf een zware loomheid, maar die je geest niet aantast. 't Is of de dingen rond-om je dieper worden in hun werkelikheid, of ze daar staan met hun wezen naar binnen gekeerd en hun verschijning scherp omlijnd tegen de strakheid van de lucht. Alles is groot. Het zichtbare blijft helder tot op verren afstand.

Hier wonen stoere, magere kerels met platte schouders en lange ledematen en een benig hoofd. Zij hebben dat opslaan van ogen, die gewend zijn te turen naar verten en die soms wel het plotselinge hebben van een mens, die wordt beledigd, maar nimmer van een kind, dat blij is om het onverwachte. Ze wonen aan de voet van langgerekte dijken, temidden van eendere polders, die matematies afgebakend liggen door de rechte watergangen. Er wordt een stugge moed geëist voor het aanvaarden van die rechtgelijndheid. Men kan de Thoolsche mensen aanzien, dat - zo de gedachtengang van ieder mens zich ritmies voortbeweegt, - hun denken schrijdt in golvenloze lijning als het Hollands Statenbijbelproza.

Geen trivialiteit is in hun landschap te bespeuren. Het is zeer afgewerkt en in rechtmatgie proporsies weggelegd hier voor U, alsof het was geschapen in een reeks van overwogen, koele daden, waarna de Schepper zich terugtrok in zichzelven, wetend, dat alles van Zijn ware Wezen afglans is, maar dat gij, om de kern te vinden, waar U de straling van dat Wezen treffen zal, zeer ver zult moeten treden uit uw alledaagse zijn en u verwijderen van al wat oppervlakkig is. Het Thoolse landschap dwingt u tot refleksie op uzelf, die ieder ogenblik bereid moet zijn voor de gerechtigheid des Heren te verschijnen in de beschaming van de volle waarheid.

Nergens kunt gij zo sterk vergeten, dat de scheppingsdaad een daad der liefde Gods geweest is. De zon kan dit niet vrolik maken en het werk van de gebogen mannen, die maar amper opzien als een medemens passeert, schijnt eer het resultaat van een voor levenslang aanvaard besluit, dan heilige arbeid voor vrouw en kinderen.

Het koren golft hier niet zo dartel als bij ons in Brabant: de wind hangt er veel strakker over en het neigt en heft zich statig, alsof de natuur in haar bewegingen bepaald werd door de wetten van een hogere morele orde, zoals dit volk, dat, als het uit zij grondige zelfingekeerdheid tot u komt en spreekt, zó waardig is, zó strak en zó bepaald, dat dit niet aangeleerd kan zijn uit vormelike wetten van wellevens-kunst, maar enkel voort kan komen uit de levende bewust-

[p. 72]

heid, dat de mens in heel zijn wandel zich zo móét gedragen, daar hij toch ieder ogenblik staat voor het aangezicht des Heren. Dit stugge volk dankt zijn beheerste dadenkracht alleen aan 't vaste weten, dat het gaat om een beginsel, ieder ogenblik des levens; dat is de kernkracht van de stuurse boer, die zijn bezittingen niet laat verassureren, wijl dit een aanslag zijn zou op des Heren recht, te nemen, wat Hij gaf.

En 't ruisen van de zee, dat ge hier overal kunt horen, tot in het diepste hart van 't eiland toe, klinkt u niet als de klank van zonbeschenen water, dat heel uw jonge ziel vol vage dromen zingt, waaruit eerst straks gedachten gaan geboren worden, maar het heeft hier een veel direkter zeggingskracht. Meer dan muziek is het aanhoudend geluid, stijgend, almaar stijgend met een martelende trilling, als een bedreiging, die immer zwaarder u drukt, en zo ge rustig luistert hoort ge diep daaronder, een soerdine, een grondtoon hijgen, die de zee bij zomerweer doorgaans niet heeft. Het water zucht, alsof het moe was, voor het aan de kust zich legt en aan 't geluid te horen, weet ge, dat de zee hier nimmer blauw is en nooit transparent, maar dat ze dof en zwart rondom dit eiland klotst.

De platgelopen waarheid, dat ons land ‘ontwoekerd aan de baren’ is, dringt zich hier aan u op met een donkere nieuwte. Ge hadt de zin van die gemeenplaats nooit geraakt, nu ziet ge duidelik het werken van gespierde mannen uit vervlogen tijden: hoe ze daar zwijgend en gebarenloos gegaan zijn naast hun karren klei en stenen, die ze met één ruk kipten aan den dijk om dan te keren en weer nieuwe klei en nieuwe stenen aan te voeren en hoe dat alles klein was voor die grote zee en hoe dat niet mocht baten. Dan vluchtten ze met vrouw en kinderen en vee en met het weinig, dat ze nog verzamen konden, naar de hoogte van een binnendijk, vanwaar ze zagen hoe al hun bezit vernietigd werd. Hun hooi werd meegenomen door de golven: nog even bleef het kolken aan het oppervlak om dan uiteen te deinen in ontreddering. Het water sloeg hun huizen binnen door de vensters, met een diepe smak, als van een man, die doodvalt, midden op den dag, op 't onverwachte. Zo stond het volk daar, weerloos, wezenloos te wachten, dagen aan een stuk, totdat het water afgetrokken was, om dàn te herbeginnen op dezelfde plaats en met dezelfde stugge durf.

Intussen deint het statig koren van het eiland Tholen, ritmerend op de klankenstuwing van de zee. Waarom is dit zo anders als bij ons, waarom zingen die eeuwige moteiven van het korte mensenleven en der grenzeloosheid van het menselik verlangen: koren en zee, zo troosteloos aan 't hart van deze mensen? Heeft die natuur hen zo gemaakt tot stukken zelfgenoegzaamheid en taaie wilskracht of hebben

[p. 73]

zij het teken van hun zijn gelegd over het land, dat zij gewonnen hebben van het water? In Brabant zijn de mensen anders en hun grond is anders. Hun horizon is niet zo wijd, maar afgezoomd door de vertrouwelike donkerte van dennenbossen, die 't voorplan van een Brabants landschap lichter maakt en veel luidruchtiger. Ons land is zo egaal niet als die polders: er is de dartelheid van hakhout langs de slingerende paden, hièr zijn alleen maar eindeloze, rechte wegen door het broekland, u voerend naar de eindeloosheid van een laaggewelfde hemel, die erboven drukt en wel zou kunnen nedervallen en de mensen doden. Mijn volk is openhartiger en uitgelatener, het heeft zijn ingeboren zucht naar glorieuze feesten en zijn luide vreugd, die opflapt in een plotselinge, rauwe lach en zijn gelaten neerslag voor het onafwendbare. Het schijnt geen worstelingen meer te kennen, wanneer het eenmaal overvallen is door de bewustheid, dat het zó moet zijn en nimmer anders worden kan en dat er niets meer aan te doen is, dan al wat men heeft geleden te vergeten voor iets anders in het leven, dat voor hen even veelzijdig is en afgewisseld als het zich aan het Thoolse volk laat zien in zijn eenzijdigheid en baarlike eentonigheid.

Er is een diepe wisselwerking tussen de mens en de natuur, waarin hij leeft, doch hiervan moet de laatste oorzaak niet te zoeken zijn in 't uitzicht der natuur, doch in de ziel der mensen. De mens is de bedwinger van Gods aarde, die hij naar eigen aard herscheppen kan en een groot volk is niet hetgene, dat door zijn omgeving wordt bepaald, een groot volk is het volk, dat zelf zijn grond te maken weet tot heldere gestaltenis van zijn inwendigheid. Schuilt er een kunstenaar in ieder mens, zo is er ook in ieder volk een felle scheppingsdrang.

Kenmerkend voor een landschap is de wijze, waarop het wordt bewaaid door 's Heren wind. De zomerwind is over deze polders als een grote, zoele zucht, die uit dezelfde richting komt en héél het land bestrijkt in één tocht. Nooit grillig is de wind op Tholen, hij golft in een kadans van regelmatig kerende versterking en verzwakking: hij komt u voor te zijn de ademhaling van de grote, zwarte zee, die slaapt. Daar is geen rukwind, die ineens met scherpe lach-gil u komt overvallen van achter de hoeken der huizen en uw gewaande veiligheid bespot. Het is alleen de kalme trek van zeelucht over u en langs u heen, van lauwe zeelucht, naderend naar u en komend op u af en u voorbijgaand, of ge daar niet waart.

Het eiland Tholen is geen land van romantieke sentimenten, het spreekt homeries een verbeelding aan: 't somberomklotste kind der wrede moeder Zee is Tholen. Ge slaat aan 't fantaseren, want ge zijt artiest, nietwaar, die zoekt een onvergankelike kern van ritmies schoon

[p. 74]

achter der dingen uiterlike zijn. Ge weet, hoe aller zichtbaarheden artistieke vorm verdorren zal - in een mooie verdorring, natuurlik - en zal vergaan in glorieuze ondergang, zoals de ondergang van zomerdagen is, wanneer de maan begint te zwellen als een vrucht tot gele rijpte. Het eiland Tholen wordt u een van die antieke landen, die rezen uit het water in de heerlikheid van 't aarde-worden: een kind, dat door de groene zee gebaard werd en, - als ieder kind, dat komt, - te vondeling gelegd werd op de drempel van het huis van Hades. Het is de wind van Tholen, die u de Dood doet zien als een grootmachtige, zeer kalme wachter, die de tijd heeft en die u naar bevrediging laat jagen, totdat het hem behagen zal, de stille hand te heffen en u neer te laten onder de wateren der grote Rust.

Maar dat dit ieder ogenblik gebeuren kan, ook nù, terwijl ge staat en zeer zelf-ingenomen droomt over de grootheid van het mooie sterven, maakt u ineens weer angstig, wijl dit, wel aardig, doodgaan niet reëel is en wijl de mens temidden van zijn droom gebroken wordt, zoals men Februari-hout breekt op zijn knieën, met een korte, droge knapping. Al de klassieke beelden, die de wind van Tholen op zijn regelmatig ritme deed bewegen in uw halfbewustheid, vallen kapot als een karaf op keien.

Dan zijn er nog de molens op dit eiland. Maar zij hebben niet dat schimmige, dat angst-aanjagende bij avond, doch evenmin dat vredige bij dag van onze molens, die, tezamen met de toren en het gouden kruis, uitsteken boven grillig groen en met de trage slagen van hun vlerken schijnen te beschermen tegen een aanval. De mulder heeft in Brabant echt iets legendaries, de witte mens, die om kan gaan met spoken - want zou er ergens wel een molen staan, waar het niet méér dan eens gespookt heeft? - en die bij nacht de wijsheid van de sterren leest. De doorgaans ingetogen man van dageliks alleen-zijn op een hoogte, waar de dag koel waait is iets bevreemdends, bovenal voor het fantasties volk van Pieter Breughel. Hij is er één, die steeds schijnt rond te lopen met een weelde van misteries en met de smart, dat hij ze niet veropenbaren kan.

De molens van het eiland Tholen lijnen op uit een rechtlijnig landschap zonder schaduw. Het is alsof ze niet behoren bij het dorpsbeeld, maar geheel apart staan: zuilen van baarlike verlatenheid, waarin een welbeheerste mekaniek beweegt. Hun wieken lijken niet op reuzen-armen, waaraan het vallen van den avond spoken-vingers fantaseren doet. Er is in hen geen felle kracht, die u hallusineert. Nooit zal een don Quichote aan 't vechten slaan met deze zonderlinge molens zonder romantiek.

Is het, omdat ze slanker zijn en ook al lijniger dan onze molens, of

[p. 75]

mogelik omdat ze niet omgeven zijn door kartelende daken en de wilde groei van kreupelhout? Het beeld dier molens houdt u vast als ge hier wandelt. Het houdt uw hele aandacht scherp op zich gericht en geeft geen speling aan uw fantasie en eigenlik ook geen impressie aan uw voelen. De molens van dit eiland zijn simbolen der in rust gespannen denkkracht, die alle daden van het Thoolsche volk beheerst. Ze suggereren u de noodzaak van verstandelike tucht.

Zichzelf te kunnen dwingen in 't gareel van hun persoonlik willen, ieder ogenblik, dat is de oerkracht dezer Kalvinisten. Maar nimmer kenden zij het allen-één zijn in verdriet en vreugd en de vertrouwelike warmte van 't elkaar-beminnen. Want daarvoor moet men levendig zichzelf bewust zijn, dat het zuiver evangelie is de Boodschap van de Blijheid.

ANTON VAN DUINKERKEN