Roeping. Jaargang 2

[p. 206]

Dante's Goddelike Komedie
De hel

Zang 25

Bij 't einde zijner woorden stak de rover¹⁾
de beide vuisten op met schandgebaren²⁾
en brulde: ‘God,³⁾ pak aan, jou geldt dit teken!’

Sinds zijn de slangen mij tot vriend geworden;
want éne wrong zich kronklend om zijn nek heen,
als zeide hij: ‘Niet langer zal je spreken!’

'n Tweede omwond zijn armen reeds en bond hem,
door op zijn borst zich zelf zo vast te knopen,
dat hij met de armen slag noch stoot kon geven.

Pistoja, ach Pistoja, waarom draalt gij,
u zelf door 't vuur van de aarde te verdelgen,
daar gij uw stichters zelf in 't kwaad voorbijstreeft!⁴⁾

In heel de Hel, in al haar sombre Kringen,
zag ik geen geest, dùs tegen God in opstand;
zelfs hem niet, die van Thebe's muren stortte.⁵⁾

Heen vlood de zondaar,⁶⁾ die geen woord meer zeide;
en 'k zag 'n razende Centaur⁷⁾ ons naadren,
die almaar riep: ‘Waar is, waar is de trotsaard?’

Maremma⁸⁾ telt, naar 'k gis, niet zovele adders,
als hem vanaf het kruis de romp omwoelden
zo ver, tot waar zijn menslik lichaam aanvangt.⁹⁾

1) Vanni Fucci. (zie vorige zang)

2) De gebaren, die de dief met z'n twee vuisten maakte, waren 'n hoogst gemene en beledigende beschimping, daarin bestaande, dat men met gebalde vuist de duim tussen wijs- en midden-vinger stak.

3) Dit is de enige maal, dat 'n verdoemde in de hel het waagt het woord “God” uit te spreken. Vgl. nog Z. 5 v. 81 en Z. 26 v. 141.

4) Volgens 'n oude overlevering zou Pistoja gesticht zijn door de goddeloze aanhangers van de goddeloze Katalina, de beruchte Romeinse samenzweerder. Maar nu had het zelfs 'n Vanni Fucci voortgebracht!

5) ‘Die van Thebe's muren stortte’ was Kanapeus, eén der Zeven tegen Thebe. Zie Z. 14 v. 46-72.

6) Vanni Fucci.

7) Over de Centauren zie Z. 12. Deze Centaur, zoals later (v. 25) gezegd zal worden, is eigenlik 'n rover, Cacus genaamd.

8) ‘Maremma’: 'n woeste, moerasachtige en bosrijke streek in Toskane, langs de Middellandse Zee. Het wemelde er van adders. Deze kuststreek werd al aangeduid in Z. 13 v. 8 vgl.

9) De Centauren waren, zoals al vroeger gezegd werd, half paard en half mens. Waar de borst en de hals van het paard moesten zijn, begon het bovenlichaam van de mens.

[p. 207]

22

En achter op de nek en op de schouders

 

lag hem 'n draak met uitgespreide vlerken,

 

die vlammen spoog naar al, wat hem nabijkwam.

 

 

25

De Meester zeide mij: ‘Dit nu is Cacus,¹⁰⁾

 

die in 'n hol van de Aventinus woonde

 

en meer dan eens, bij plassen, 't bloed deed stromen.

 

 

28

Hij gaat niet langs één weg met zijne broeders,¹¹⁾

 

om 't sluw beroven van de grote kudde,

 

dat hij eens deed, toen ze in zijn buurtschap graasde.¹²⁾

 

 

31

Maar aan zijn schurkestreken maakte 'n einde

 

de knots van Herkules met honderd slagen

 

of mèer, al voelde hij daarvan geen tiental.’¹³⁾

 

 

34

Terwijl hij¹⁴⁾ aldus sprak en 't Paard-mens¹⁵⁾ voortvloog,

 

kwam onder ons 'n drietal geesten nader,

 

maar dat mijn Gids en ik niet eerder zagen,

 

 

37

dan toen 't met luider stemme riep: ‘Wie zijt gij?’

 

waarom wij ons verhaal¹⁶⁾ nu rusten lieten

 

en onze blikken op de schimmen¹⁷⁾ richtten.

 

 

40

Ik kende geen van hen, maar nu geschiedde,

 

(gelijk het meer geschiedt door enig toeval),

 

dat de een d'n ander bij z'n naam moest noemen,

 

 

10) ‘Cacus’: 'n zoon van Vulkanus, was 'n woeste en bloeddorstige rover en 'n tijdgenoot van Herkules. Hij woonde in 'n hol van de Aventinus, eén der 7 heuvelen, waarop later Rome gebouwd werd. Vergilius noemt hem in zijn Aenëis (8e b.v. 194) half mens en half dier. Dit zal de reden wel geweest zijn, waarom hij door Dante tot Centaur is gemaakt.

11) D.w.z. de andere Centauren. (zie Z. 12)

12) Als Centaur behoorde Cacus eigenlik in de Kring der gewelddadigen (zie Z. 12 v. 55 vggll.), maar als listige dief zet Dante hem in de 7e groeve van de 8e Kring. Cacus stal n.l. enige runderen ‘van de grote kudde’, die Herkules op zijn beurt ontstolen had aan koning Geryon, (zie Z. 17) en die de half-god eens in de nabijheid van Cacus' hol liet grazen.

13) Cacus had de gestolen runderen aan de staart achterwaarts naar z'n hol getrokken, met de bedoeling Herkules het spoor bijster te maken. Maar door 't geloei van de gestolen beesten ontdekte Herkules het hol toch. Daarop knuppelde hij de rover neer. Vóór de 10e slag was deze al dood, maar Herkules, in z'n onbeheerste woede, bleef er nog geruime tijd op los slaan. - Dante volgt hier Ovidius.

14) ‘hij’ d.i. Vergilius.

15) ‘'t Paard-mens’ d.i. Cacus.

16) Het verhaal, dat Vergilius Dante deed over Cacus.

17) Zoals later blijken zal, zijn deze schimmen: Agnello Brunnelleschi, Buoso degli Abati en Puccio Sciantato de' Galigai, drie Florentijnse burgerlike hoogwaardigheidsbekleders; de voorname heren schijnen zich op minder voorname wijze schuldig gemaakt te hebben aan diefstal ten nadele van de Staat.

[p. 208]

43

al zeggende: ‘Waar toch mag Cianfa¹⁸⁾ blijven?’

 

Dies, om mijn Gids tot stil staan te vermanen,

 

hief ik van kin tot neus de vinger opwaarts.¹⁹⁾

 

 

46

Wanneer gij, lezer, moeilik kunt geloven,

 

wat ik nu zeggen ga, is dit geen wonder,

 

want ìk, die 't zag, geloof het zelf nog nauwliks.

 

 

49

Pas keek ik nog naar hen met strakke blikken,

 

of zie, daar schoot 'n slang met drie paar poten,

 

van voren op eèn²⁰⁾ aan, hem gans omknellend.

 

 

52

Z'n midden-poten sloeg hij om de buik heen

 

en met de voorste greep hij hem bij de armen;

 

dan beet hij beurtlings in de beide wangen.

 

 

55

Z'n achter-poten streek hij langs de dijen,

 

en wrong de staart toen tussen beide benen,

 

en trok deze achter²¹⁾ opwaarts langs de lenden.

 

 

58

Geen klimop heeft zich ooit zo vast geslingerd

 

rondom 'n boom, als dit afschuwlik monster

 

zijn leden aan des zondaars leden klemde.

 

 

61

Dan vloeiden zij ineen, als waren beiden

 

van warme was, en mengden hunne kleuren;²²⁾

 

en de een noch de ander scheen meer, wat hij eerst was.

 

 

64

Zo ziet men op 't papier, alvorens 't vlam vat,

 

'n bruine kleur zich overal verspreiden,

 

die nog geen zwart is, schoon het wit al wegsterft.

 

 

67

Beide andren²³⁾ staarden 't aan; en elk van beiden

 

riep uit: ‘O wee, Agnell',²⁴⁾ hoe gij verandert!

 

Zie, hoe gij langer niet meer twee, noch eén zijt.’

 

 

70

Reeds waren beide hoofden eén geworden,

 

toen, als vermengd, twee wezens²⁵⁾ zich vertoonden

 

op eén gelaat, waar tweé verdwenen waren.

 

 

18) “Cianfa” (spreek uit: Tsjanfa) de' Donati, eveneens 'n aanzienlike Florentijn en eveneens 'n aanzienlike dief. Deze Cianfa zal dadelik te voorschijn komen als 'n zes-potige, monsterachtige slang.

19) D.w.z. Dante legde de vinger op de lippen.

20) N.l. Agnello Brunnelleschi.

21) ‘Achter’ d.i. op 't achterlijf.

22) De kleuren van mens en slang begonnen dooreen te lopen.

23) Buoso degli Abati en Puccio Sciancato.

24) “Agnell'” (spreek uit: Anjell'). Dit was Agnello Brunnelleschi.

25) N.l. mens en slang.

[p. 209]

73

Twee armen schoten opwaarts uit vier staken;²⁶⁾

 

de dijen met de benen, buik en borstkas,

 

zij werden leden, als men nooit aanschouwde.

 

 

76

't Oorspronklik beeld²⁷⁾ was daar geheel vernietigd;

 

't gedrocht scheen twee en geèn dier twee²⁸⁾ te wezen;

 

dùs liep het heen, met strompelende schreden. -

 

 

79

Gelijk de hagedis bij 't gloeiend branden

 

der hondsdagzon, van heg en struik verwisslend,

 

'n bliksem lijkt, wanneer hij over 't pad schiet,

 

 

82

zò, naar de buik der beide zondaars springend,

 

verscheen 'n klein serpent,²⁹⁾ in woede ontstoken,

 

vaal-zwart van kleur, gelijk 'n peperkorrel.

 

 

85

En daar, waar wij voor 't eerst ons voedsel nemen,³⁰⁾

 

doorstak de slang eén van de beide schimmen³¹⁾

 

en viel toen languit neder voor diens voeten.

 

 

88

De lijder keek naar hem, maar zonder spreken;

 

stil stond hij daar, terwijl hij telkens gaapte,

 

alsof hem slaap of koorts had overvallen.

 

 

91

Hij zag de slang en deze zag de schim aan;

 

uit de een z'n muil, uit de andere z'n wonde

 

sloeg zware damp; en deze wolkte samen.

 

 

94

Nu zwijg' Lukaan,³²⁾ waar hij ons wil verhalen

 

het onheil van Sabellus en Nassidîus;³³⁾

 

en zwijgend luistre hij naar mijne woorden.

 

 

26) De twee armen van Agnello Brunnelleschi en de twee voorpoten van de slang (zie V. 53) werden eerst vier vormeloze staken. Daaruit echter kwamen de twee nieuwe armen te voorschijn van het nieuwe monster, dat 'n mengsel van mens en slang zou zijn.

27) ‘'t Oorspronklik beeld’ d.w.z. het beeld van mens en slang afzonderlik.

28) 't Gedrocht leek op 'n mens en op 'n slang en toch weer op geen van beiden.

29) Zoals in 't slotvers van deze zang aangeduid zal worden, is dit klein serpent de schim van Francesco, Guercio de' Cavalcanti, 'n aanzienlik Florentijn en 'n befaamd roof-ridder.

30) D.w.z. bij de navel.

31) Buoso degli Abati.

32) Lukanus in zijn Pharsalia (9e b.v. 761 vggll.).

33) Sabellus en Nassidius, twee soldaten uit het leger van Kato Uticensis. (Over deze zie Vagevuur Z. 1 v. 31 vggll.) Beide krijgslieden werden eens gebeten door 'n slang. Sabellus verteerde onmiddellik tot as. Nassidius zwol zo hevig op, dat zijn lichaam berstte.

[p. 210]

97

Ook Naso³⁴⁾ zwijg' van Arethuse en Kadmus;³⁵⁾

 

hij moog', al dichtend,³⁶⁾ dèze in slang verandren

 

en gène in bron, geenszins ben ik afgunstig.

 

 

100

Want nimmer heeft hij, oog in oog,³⁷⁾ twee wezens

 

aldùs veranderd, dat hun vorm-beginsels

 

tot ruiling hunner stof genegen bleken.³⁸⁾

 

 

103

Zò nu veranderden hier slang en zondaar,

 

dat zich de slang z'n staart tot gaffel maakte

 

en hij, die was gewond, de voeten saamtrok.

 

 

106

Z'n benen smolten tevens met de heupen

 

zo vast ineen, dat ras van hun verbinding³⁹⁾

 

geen enkel merkbaar teken meer te zien was.

 

 

109

Nu nam de uiteengespleten staart de vorm aan

 

van wat daarginds verdween⁴⁰⁾ en 't slang-omhulsel⁴¹⁾

 

werd zacht, terwijl de mensehuid verhardde.

 

 

34) Naso d.i. Publius Ovidius Naso.

35) Arethusa was 'n nymf van Dafne; Kadmus, de mythologiese grondlegger van Thebe.

36) In zijn Metamorfosen of Gedaanteveranderingen. Over Kadmus handelt hij in het 4e b.v. 575 vggll.; over Arethusa in het 5e b.v. 572 vggll. en 632 vggll.

37) ‘Oog in oog’, d.w.z. in elkanders tegenwoordigheid.

38) Tot gemak van sommige lezers dien ik even te zeggen, dat Dante voor de dichterlike schildering van deze gedaanteverandering van mens in slang en omgekeerd, de wijsgerige termen gebruikt, eigen aan het wijsgerig stelsel, bekend onder de naam van hylemorfisme. Dit stelsel nu leert, dat de stoffelike wezens bestaan uit stof (materia) en uit 'n vorm- of levensbeginsel (z.g. forma substantialis). Na deze korte toelichting menen wij de zin van deze drie verzen (100-103) aldus te kunnen aangeven: Bij Odivius zag men slechts eén ding veranderen. Men zag b.v. 'n boom en later 'n mens. Niet alleen echter de stof van boom en mens waren verwisseld, maar ook hun vorm- of levensbeginsel. Bij Dante's gedaanteverandering gaat het echter enigszins anders toe. We zien n.l. 'n mens en 'n slang tegelijk aanwezig, en dan onderling veranderen; het grote verschil echter met Ovidius' gedaanteveranderingen is hierin gelegen, dat bij Dante de vorm- of levensbeginsels niet omgewisseld worden maar alleen de stof. (materia prima) Derhalve: het vorm- en levensbeginsel, of wat hier hetzelfde is, de ziel van Buoso degli Abati, neemt de stof over van het slangelichaam van Francesco de' Cavalcanti en informeert zelf die stof dan tot 'n menselik lichaam. De ziel van Francesco de' Cavalcanti (eerst in 't slangelichaam), neemt dan op haar beurt de stof over van het menselik lichaam van Buoso degli Abati, en informeert die stof tot haar eigen menselik lichaam. - Over 'n verandering van 'n mens in 'n eigenlike slang spreekt Dante niet. We dienen echter aan te nemen, dat ook dit plaats gehad heeft. In dit laatste geval informeerde dan de menseziel 'n slangelichaam en de slangeziel 'n menselichaam. Evenals bij Ovidius is dit alles niets anders dan fiktie, maar 'n fiktie nog stouter en kunstvoller dan die van de aloude poëet.

39) N.l. de gewrichten.

40) De gespleten staart werd nu tot de twee benen van de mens.

41) ‘'t slang-omhulsel’: de slangehuid.

[p. 211]

112

'k Zag de armen van de schim in de oksels dringen;

 

en 't tweetal korte poten van het monster

 

zich zo verlengen, als diens armen krompen.⁴²⁾

 

 

115

Dan krampten de achterpoten zich nog samen

 

en werden 't lid, dat wij verborgen houden;

 

en dat van de arme schim spleet toen in tweeën.⁴³⁾

 

 

118

Terwijl de damp⁴⁴⁾ èen mens èn slang omhulde

 

met nieuwe kleur,⁴⁵⁾ en hièr de huid⁴⁶⁾ bekleedde

 

met haar, en gìnds⁴⁷⁾ van alle haar beroofde,

 

 

121

rees de ene⁴⁸⁾ omhoog en plofte de andre⁴⁹⁾ neder;

 

boos bleven zij elkaar in de ogen staren;

 

en nu veranderde ook hun beider aanschijn.⁵⁰⁾

 

 

124

Die siond, trok zich de muil op naar de slapen;

 

en uit het vlees, dat boven nu te veel kwam,

 

ontsproten de oren langs de schrale wangen.

 

 

127

Wat niet naar achter week en op z'n plaats bleef,

 

dat overschot werd tot 'n neus voor 't aanschijn,

 

en schonk de lippen hun vereiste dikte.

 

 

130

Die op de grond lag, stak de mond naar voren

 

en trok z'n oren door het hoofd naar binnen,

 

gelijk de slakken doen met hunne horens.

 

 

133

En zie, de tong,⁵¹⁾ die vroeger rad in 't spreken

 

en ongedeeld was, spleet; en de gespleten

 

bij de andre⁵²⁾ sloot zich; en de damp verdween nu.⁵³⁾

 

 

42) De armen van de mens werden korter naarmate de twee korte poten (de voor-poten) van de slang langer werden. De twee armen van de mens werden nu de voorpoten van de slang en de twee voorpoten van de slang werden de twee armen van de mens. Uit het geheel der beschrijving moeten we besluiten, dat deze slang vier poten had.

43) Om n.l. de twee achter-poten van de slang te vormen.

44) Zie v. 93.

45) De mens kreeg de kleuren van de slang en de slang die van de mens.

46) De huid van de slang.

47) De huid van de mens.

48) De slang, reeds in mens veranderend.

49) De mens, reeds in slang veranderend.

50) Terwijl mens en slang elkaar met boze blikken bekijken, voltrekt zich de verandering van mensehoofd in slangekop en omgekeerd.

51) De mensetong.

52) De slangetong.

53) Zie v. 93 en 118. Het veranderingsproces tussen mens en slang is nu geheel voltrokken.

[p. 212]

136

De geest, veranderd in 'n kruipend monster,

 

slaat sissende op de vlucht het donkre dal in,

 

terwijl al schimpend de andre hem nog naspuwt.

 

 

139

Dan toonde hij 't serpent zijn nieuwe schouders;⁵⁴⁾

 

en tot de derde⁵⁵⁾ sprak hij: ‘Nu moet Buoso,⁵⁶⁾

 

als ik weleer, hier kruipen op vier poten.’

 

 

142

Zo zag ik in de zevende der groeven

 

dit laag gespuis⁵⁷⁾ verandren en verwisslen.

 

Verschoon mijn pen, zo 't nieuwe haar deed falen.

 

 

145

En, schoon mijne ogen wat verduisterd waren,

 

mijn geest als door verbijstering verslagen,

 

toch konden beiden⁵⁸⁾ niet zo heimlik vluchten,

 

 

148

of duidlik zag ik nog Puccio Sciancato;⁵⁹⁾

 

want van de drie, die 't eerst gekomen waren,

 

bleef hij alleen lichaamlik onveranderd.

 

 

151

Die andre⁶⁰⁾ was, om wie gij weent, Gaville.⁶¹⁾

54) Francesco Guercio de' Cavalcanti keert het serpent (Buoso degli Abati) z'n nieuwe menselike rug toe.

55) Puccio Sciancato.

56) ‘Buoso (spreek uit: Bwóso) degli Abati.

57) De dieven uit de 7e Gruwel-groeve.

58) Francesco Guercio de' Cavalcanti en Puccio Sciancato.

59) Spreek uit: Poéttsjo Sjankáto.

60) Franc. Guercio de' Cavalcanti.

61) Gaville is 'n klein plaatsje in de Arno-vallei, waar de genoemde Francesco de' Cavalcanti vermoord was om zijn afperserijen en andere misdaden. Z'n bloedverwanten namen zulk 'n verschrikkelike wraak op de inwoners, dat het stadje er lange tijd om geleden en getreurd heeft. - Om zich de hoogst merkwaardige voorvallen, in deze zang beschreven, nog eens duidelik voor te stellen, herinnere men zich, dat alles wordt afgespeeld door vijf personen. Eerst zag Dante drie schimmen naderen n.l. Agnello Brunnelleschi, Buoso degli Abati en Puccio Sciancato (v. 35). Dezen tonen zich verwonderd over 't wegblijven van hun makker Cianfa de' Donati (v. 43). Opeens komt deze echter te voorschijn in de gedaante van 'n zes-potige slang, die zich op Agnello Brunnelleschi werpt, met deze vergroeit tot 'n monster (half mens en half slang), dat dan wegstrompelt (van v. 50 - v. 78). Van de drie schimmen die Dante 't eerst gezien had, bleven er dus nog twee over n.l. Buoso degli Abati en Puccio Sciancato. Nu verschijnt er echter weer 'n slang 'n vaalkleurige, kleine slang (v. 28-83). Dit is eigenlik de' Cavalcanti (v. 86), en nu begint de verandering van mens (Buoso degli Abati) in slang en van slang (Franc, de' Cavalcanti) in mens (van v. 88 tot v. 135). Buoso degli Abati, als slang, neemt de vlucht (v. 137). Over bleven dus nog Franc. de' Cavalcanti en Puccio Sciancato, de enige, die in 't geheel niet veranderd was. Ten slotte nemen ook deze twee de vlucht (v. 147) en is van de vijf handelende personen geen enkele meer aanwezig.

[p. 213]

Zang 26

Verheug u, o Florence, daar gij zo groot zijt,
dat ge over land en zee de vleuglen uitslaat
en zelfs tot in de Hel uw naam verbreid wordt.¹⁾

Vijf van uw eerste en rijkste burgers²⁾ vond ik
bij 't dievevolk; en bloosde ìk dies van schaamte,
gìj heft daarom het hoofd nog trotser opwaarts.

Maar droomt men tegen de uchtendstond de waarheid,³⁾
dan zult ge ook reeds na korte tijd ervaren,
wat Prato u, niet min dan andren, toewenst.⁴⁾

't Zou niet te vroeg zijn, zo 't reeds nu gebeurde;
was 't maar voorbij, wat toch eens moet geschieden;
hoe later 't komt, hoe zwaarder 't mij zal vallen.⁵⁾

Heen gingen wij; en langs dezelfde treden,
die 't uitgebrokkeld steen ons bood bij 't dalen,
steeg weer mijn Gids omhoog en trok mij met zich.⁶⁾

En midd'lerwijl we ons eenzaam pad⁷⁾ vervolgden,
steeds tussen gruis en puin en steenrotsklompen,
kwam zonder hulp der hand de voet niet verder.

Droef was ik toen, en droef ben ik ook heden,
als ik weer denk aan wat ik daar aanschouwde;⁸⁾
en meer dan ooit leg ik mijn geest de toom aan,

1) Deze aanhef tot Florence is natuurlik sarkasties bedoeld.

2) Dezelfde, die in de vorige zang voorkomen.

3) Dit was 'n aloud en alom verspreid gevoelen. Op welke droom tegen de morgen Dante hier doelt, is me niet duidelik.

4) Prato, klein plaatsje bij Florence. Zelfs haar naaste buren wensten de trotse en onrustige stad alle kwaad. Het kwaad en de rampen, die 't hier toegewenscht worden en waarop gezinspeeld wordt, zijn waarschijnlijk de staatkundige troebelen en enkele grote algemene rampen, die Florence heeft meegemaakt vanaf 1301 tot 1305.

5) Ofschoon Dante zijn geboortestad met hevig sarkasme aanviel, kan hij echter niet nalaten tegelijk te getuigen van zijn onuitsprekelike liefde voor haar.

6) Men herinnere zich (zie Z. 24 v. 72-81), dat Dante met Vergilius de wal van de 7e Gruwel=groeve 'n weinig was afgedaald. Nu voert Vergilius Dante weer boven op de wal en weldra betreden zij, zoals in de volgende verzen gezegd zal worden, de steile brug over de 8e groeve.

7) De 8e brug-boog.

8) De zondaars en de straffen in de 8e groeve.

[p. 214]

22

dat hij nooit dwaal', waar hem geen deugd tot gids is,

 

en ìk, zo goede ster⁹⁾ of nog iets beters¹⁰⁾

 

die gaaf¹¹⁾ mij schonk, nooit spijt daarom gevoele.¹²⁾ -

 

 

25

Gelijk de landman, rustende op de heuvel,

 

[in 't jaargetij,¹³⁾ wanneer het licht der wereld¹⁴⁾

 

zijn aangezicht ons korter houdt verborgen],

 

 

28

zodra de vliegen vluchten voor de muggen,¹⁵⁾

 

wel duizend lichtjes¹⁶⁾ door het dal ziet flikkren,

 

waar hij misschien z'n wijngaard heeft of akker,

 

 

31

van zoveel vlammen blonk naar alle kanten

 

het achtste dal, zoals ik wel bemerkte,

 

zodra ik stond, waar zich de bodem zien liet.¹⁷⁾

 

 

34

Gelijk de man, die wraak nam met de beren,¹⁸⁾

 

Elias' wagen zag, bij zijn verdwijnen,

 

toen zich de paarden steil ten hemel hieven,

 

 

37

maar met zijn blik hem niet vermocht te volgen,

 

en hij niets anders dan 'n vlam zag schittren,

 

die als 'n nietig wolkje naar omhoog steeg,¹⁹⁾

 

 

40

zo zweefden hier de vlammen door de diepte

 

der gracht, daar geen van hen haar buit vertoonde,

 

schoon iedre vlam 'n zondaar toch omhulde.

 

 

43

'k Stond op m'n tenen op de brug te kijken,

 

zodat, had ik geen rotsblok vastgegrepen,

 

ik, zonder stoot, omlaag getuimeld ware.

 

 

9) Over de invloed der sterren op de mens, op z'n gaven, op z'n lot enz., handelt Dante uitvoerig in zijn Gastmaal.

10) ‘iets beters’ d.i. Gods genade of voorzienigheid.

11) ‘die gaaf’ n.l. het verstand.

12) De volledige zin van v. 19 tot v. 24 is deze: Toen Dante op de brug kwam over de 8e groeve, zag hij daar de vreeslike straffen van de kwade raadgevers. Ze waren n.l., zoals aanstonds gezegd zal worden, allen verborgen in 'n vlam. Telkens nu als Dante zich dit vreeslik schouwspel herinnert, voelt hij weer de oude smart, maar meer dan anders bewaakt hij dan ook zijn verstand om toch nooit iemand slechte raad te geven en dus later spijt te moeten hebben, dat hij van zulk 'n kostbaar goed misbruik gemaakt heeft.

13) In de zomer.

14) De zon.

15) Tegen de avend.

16) Glimwormpjes.

17) Dante stond dus op de top van de brug-boog.

18) De profeet Elizëus. Toen baldadige jongens hem, de Godsgezant, voor kaalkop uitgescholden hadden, werden zij door beren verscheurd. IV Kon. II 23 sq.

19) Over Elias' hemelvaart zie IV Kon. II 11 sq.

[p. 215]

46

De Gids, die mij zo strak omlaag zag turen,

 

sprak: ‘Binnen deze vlammen zijn de geesten;

 

elk hult zich in de vlam, die hem doet branden.’

 

 

49

‘Mijn Meester’, antwoordde ik, ‘door dit te horen

 

heb ik meer zekerheid, schoon 'k reeds vermoedde,

 

dat 't aldus was; en juist wilde ik u vragen:

 

 

52

‘Wie is toch in de vlam, die zich van boven

 

in tweeën splitst, als kwam zij van de mutserd,

 

waar naast zijn broer Etéokles eens neerlag?’²⁰⁾

 

 

55

Hij nu hernam: ‘Daar binnen lijdt Ulysses

 

en Diomedes;²¹⁾ en zij gaan hier samen

 

terzelfder straf, als eens terzelfder misdaad.

 

 

58

En binnen in hun vlam daar wordt bejammerd

 

de list met 't Paard,²²⁾ waarvoor de bres gemaakt was,

 

waar 't eedle zaad der Romers eenmaal uittoog.²³⁾

 

 

61

De kunstgreep boet men daar, die Deidamía,

 

nog na haar dood doet schreien om Achilles;²⁴⁾

 

ook om 't Palladium²⁵⁾ wordt daar geleden.’ -

 

 

64

- ‘Vermogen ze in die gloed te spreken’, zeide ik,

 

‘dan smeek ik u en smeek u nogmaals, Meester,

 

- en laat deez' bee voor duizenden u gelden, -

 

 

67

dat gij me 'n kort vertoef hier niet zult weigren,

 

tot die gehoornde vlam wat nader zweve;

 

ge ziet, hoe mijn verlangen naar haar uitgaat.’

 

 

20) Eteokles met zijn broeder Polynices, tweelingsbroeders en zonen van Oedipus en Jokaste. Uit haat en naijver vermoordden zij elkaar, en hun onderlinge haat was zo groot, dat, toen hun lijken samen op eén brandstapel gelegd waren, het vuur in twee gescheiden vlammen naar boven steeg.

21) Ulysses en Diomedes, de twee befaamde krijgers uit de Trojaanse oorlog. Zij haalden samen allerlei waagstukken en schurkestreken uit, waarbij Ulysses meestal het hoofd was, dat alles uitbroedde en Diomedes meestal de arm, die alles uitvoerde.

22) ‘de list met 't Paard’. Hier is sprake van 't bekende houten Paard van Troje, waarin Griekse soldaten verborgen waren, die op deze wijze binnen Troje gesmokkeld werden.

23) Door de bres, waardoor men 't Trojaanse paard binnengehaald had, zou Aeneas gevlucht zijn, de stamvader van het edele Romeinse volk.

24) Om de jonge Achilles te onttrekken aan de Trojaanse oorlog, had z'n moeder hem als meisje verkleed naar 't hof van Likomedes gestuurd, koning van Scyros. Ulysses, daar achter gekomen, reisde er heen als koopman in allerlei zaken. Toen Achilles wapenen zag, viel hij daar dadelik op aan. Dit verried hem en hij moest ten oorlog trekken. Deidamia, 's konings dochter en Achilles' geliefde, treurt nog altijd om hem, zelfs in de Limbus, waar zij zich bevindt. (zie Vagevuur Z. 22 v. 114)

25) 't Palladium was 'n beeld van Pallas Athene, dat zich te Troje bevond. Zolang het daar bleef, kon de stad niet ingenomen worden. Daarom werd het door Ulysses en Diomedes op listige wijze gestolen.

[p. 216]

70

En hij tot mij: ‘Uw bede is zeker waardig

 

de hoogste lof, en 'k zal haar dus verhoren;

 

maar zorg, dat ùwe tong zich zelf in toom houdt.

 

 

73

Laat 't woord aan mij; want reeds heb ik begrepen

 

alwat gij wenscht; zij mochten van uw woorden,

 

dewijl zij Grieken zijn, eens afkeer voelen.’²⁶⁾

 

 

76

Nadat de vlam nu daarheen was gekomen,

 

waar tijd en plaats de Meester gunstig toescheen,

 

hoorde ik op deze wijze 't woord hem nemen:

 

 

79

‘O gij met tweeën in eén vlam besloten,

 

had 'k jegens u verdienste, toen ik leefde,

 

had 'k jegens u verdienste, veel of weinig,

 

 

82

toen ik mijn grootse verzen²⁷⁾ schreef op aarde,

 

beweegt u niet, maar eén van u²⁸⁾ verhale,

 

waar hij door eigen schuld eens kwam te sterven.’

 

 

85

De hoogste spits²⁹⁾ dier vlam uit de oude tijden

 

begon nu plots al knetterend te flikkren,

 

gelijk 'n vlam worstelt met 'n windvlaag.

 

 

88

En hare spits nu hièr, dan daàr weer wendend,

 

als ware deze 'n tong, die wou gaan spreken,

 

stiet ze ook geluid uit en zij sprak: ‘Ten tijde,

 

 

91

dat ik aan Circe ontvlood, die ruim 'n jaar wel

 

mij als gevangen hield nabij Gaëta,

 

eèr nog Aenëas deze naam genoemd had,³⁰⁾

 

 

94

kon noch de teerheid voor de zoon,³¹⁾ noch de eerbied

 

voor de oude vader;³²⁾ noch de plicht dier liefde,

 

die aan Penélope³³⁾ 't geluk moest schenken,

 

 

26) Ofwel omdat Dante van de Trojanen afstamde en Vergilius niet, ofwel omdat Dante de twee befaamde Griekse krijgers nog niet genoeg beroemd voorkwam.

27) : De Aeneïs.

28) Ulysses, die vol vermetelheid onbekende werelden wilde ontdekken.

29) Daarin bevond zich Ulysses, als de voornaamste; in de lagere spits was Diomedes.

30) Circe was 'n tovenares, wonende bij de tegenwoordige berg Circello, nabij 't voorgebergte Gaëta, dat aldus genoemd is door Aenëas ter ere van zijn voedster, die daar gestorven was. (Zie Aen. b. 7 v. 1 vggll.)

31) Telemachus.

32) Laërtes.

33) Zijn vrouw.

[p. 217]

97

de gloed verdoven, die mijn borst doorblaakte

 

om kennis van de wereld mij te winnen

 

en van der mensen deugden en gebreken.

 

 

100

Maar 'k wierp mij op de diepe en open waatren³⁴⁾

 

met slechts eèn schip en luttel tochtgenoten,

 

die mij sindsdien nooit meer verlaten hebben.

 

 

103

En de ene en de andre kust zag ik tot Spanje

 

en tot Marokko;³⁵⁾ en der Sarden eiland³⁶⁾

 

met de andre, die de golven daar omspoelen.³⁷⁾

 

 

106

Wij waren grijs en stram, ìk en mijn makkers,

 

toen wij de nauwe zeestraat³⁸⁾ binnenvoeren,

 

waar Herkules als wacht zijn zuilen plaatste,³⁹⁾

 

 

109

opdat geen sterveling nog verder gaan zou.

 

Sevilla⁴⁰⁾ voer ik reeds voorbij ter rechter,

 

ter linker had ik Ceuta⁴¹⁾ reeds gelaten.

 

 

112

‘O broeders’, sprak ik, ‘die door honderdduizend

 

gevaren zijt gekomen naar het Westen,

 

o weigert niet de vluchtige avend-uren,

 

 

115

die u nog resten van uw aardse leven,

 

de kennis van die onbewoonde wereld,⁴²⁾

 

die we op het spoor der zon eens vinden zullen.⁴³⁾

 

 

118

Gedenkt uw oorsprong toch; want niet geschapen

 

werdt gij om als het reed'loos vee te leven,

 

maar om u deugd en kennis te vergaadren.’

 

 

121

Mijn makkers bracht ik door mijn korte rede

 

tot zulk 'n grote geestdrift voor de zee-tocht,

 

dat ik ze nauwliks zou weerhouden hebben.

 

 

34) Die zucht naar kennis was op zich niet ongeoorloofd, maar de manier waarop hij ze wilde veroveren deugde niet, was tegen hoger wil. (Vgl. v. 109 en v. 141) De diepe en open (strandeloze) waatren, waren de Middellandse Zee.

35) Hij zag dus de uiterste kusten van Europa en Afrika.

36) Sardinië.

37) De andre eilanden in de Middellandse zee, zoals Sicilië, Malta enz.

38) De straat van Gibraltar.

39) De z.g. zuilen van Herkules zijn niets anders dan twee bergen: Calpa in Europa en Abila in Afrika.

40) ‘Sevilla’: in Spanje.

41) ‘Ceuta’?: in Afrika.

42) Men dacht in Dante's tijd, dat het Zuidelik halfrond der wereld onbewoond was.

43) Dus in Zuid-westelike richting.

[p. 218]

124

En de achtersteven Oostwaarts wendend, maakten

 

wij van de riemen vleugels voor ons waagstuk,

 

en hielden daarbij steeds ter linkerzijde.⁴⁴⁾

 

 

127

Reeds zag ik, als het nacht was, alle sterren

 

van de andre pool;⁴⁵⁾ en de onze lag zo laag reeds,

 

dat hij de kam der golven niet meer raakte.⁴⁶⁾

 

 

130

Vijf maal was reeds ontstoken en gedoofd weer

 

het licht, waar de onderkant der maan van schittert,⁴⁷⁾

 

sinds wij de nauwe pas⁴⁸⁾ doorworsteld hadden,

 

 

133

toen ons 'n berg⁴⁹⁾ verscheen, die door z'n afstand

 

nog vaag en donker was, maar mij zo hoog leek,

 

als ik er geen te voren ooit aanschouwd had.

 

 

136

Maar ras veranderde onze vreugd' in droefheid;

 

want van het nieuwe land stak plots 'n storm op

 

en beukte met geweld de boeg van 't scheepje.

 

 

139

En drie maal joeg hij 't rond met al de baren;

 

de vierde maal verhief zich de achtersteven

 

en zonk de boeg, gelijk 'n Ander⁵⁰⁾ 't goeddacht.

 

 

142

Toen heeft de zee zich boven ons gesloten.’⁵¹⁾

C. KOPS, O.F.M.

44) Zuidwaarts.

45) De Zuidpool.

46) De Noordpool was dus reeds onder de horizon verdwenen.

47) Vijf maal was de zijde van de maan, die naar de aarde gekeerd is, verlicht en verdonkerd geweest. D.w.z. dus, dat het vijf maal volle en nieuwe maan geweest was.

48) De straat van Gibraltar.

49) Volgens de meeste uitleggers is deze berg de Louteringsberg of Dante's Vagevuur.

50) Die ‘Andere’ is God. Vgl. Z. 5 v. 81.

51) Dit verhaal van Ulysses wijkt aanmerkelik af van het bekende verhaal bij Homerus. Of Dante sommige Middeleeuwse legenden gevolgd heeft of eigenmachtig z'n stof wijzigde, is niet zeker. In ieder geval heeft de Dichter in Ulysses willen voorstellen: het overmoedig en vermetel pogen van de mens om langs zuiver natuurlike weg en door eigen krachten dingen te willen bereiken, die buiten zijn eigenlik domein liggen.