Roeping. Jaargang 2

[p. 230]

Onze rondvraag over de kerkelike bouwkunst

12. Antwoord van bouwmeester Ed. Cuypers

Naar aanleiding van Uw rondschrijven aan verschillende bouwmeesters betreffende een enquête over den toestand, waarin de kerkelijke bouwkunst zich heden ten dage bevindt, heb ik het genoegen U op de gestelde vragen het volgende te antwoorden:

Antwoord op vraag 1. ‘Wat is Uw meening omtrent de herleving der kerkelijke bouwkunst in de 19e eeuw’:

Een duidelijk antwoord hierop zou eigenlijk vele pagina's druks vereischen. Dit zou teveel plaatsruimte vergen en ik beperk mij daarom tot het volgende:

In het begin der 19e eeuw stond het er in Holland met de kerkelijke bouwkunst buitengewoon slecht voor. Die periode heeft ons een reeks kerken gebracht, waarin zich geen nieuwe gedachte heeft ontplooid en originaliteit verre te zoeken is. De bekende ‘Waterstaatskerken’ kunnen hiervan nog getuigenis afleggen. In het begin der 19e eeuw copieerde men, wat vroegere bouwmeesters hadden gewrocht, zonder er nochtans in te slagen het origineel ook maar te benaderen.

Het is de groote verdienste o.a. van Dr. P.J.H. Cuypers geweest, in de toenmalige kerkbouwkunst-opvattingen verbetering te hebben gebracht. Hij mag terecht worden beschouwd als de voornaamste voorganger der herleving.

Antwoord op vraag 2. ‘Welke zijn de beginselen, die U leiden bij Uw kerkbouw’:

De beginselen die bij mij betreffende kerkbouw vooropstaan, zijn de volgende:

Zorg te dragen om - rekening houdend met de plaats, het program ma, de beschikbare bouwsom en alle andere factoren, die hierbij een rol spelen - een geheel te scheppen, dat aan de eischen der liturgie voldoet, dat zoowel uiterlijk als innerlijk een harmonische weerspiegeling is mijner intenties en dat zoowel de geestelijk hooger staanden als ook de meer eenvoudigen van geest, onder den indruk brengt zich te bevinden op een plaats van stichting, die hen geneigd doet zijn tot devotie.

Het is niet mijn doel dit te bereiken door ongemotiveerd grootschen of overdreven opzet met een overladen versiering, welke men veelvuldig in tal van nieuwere kerken kan aantreffen, doch veeleer dit te vinden in den logischen opzet der ruimte-verdeeling, welke als vanzelf den blik daarheen doet wenden, waar de heilige handelingen plaats vinden.

[p. 231]

Het hoofdmoment in de Roomsch-Katholieke kerk is het hoofdaltaar, terwijl de zij-altaren, het zangkoor met orgel, de preekstoel, de biechtstoelen, de Kruisweg enz. daaraan ondergeschikt zijn.

Hieruit volgt, dat het hoofd-altaar het interieur der kerk voornamelijk moet beheerschen en door doelmatige plaatsing en belichting, de aandacht der kerkbezoekers tot zich moet trekken. De geheele inrichting en bouw der kerk moet er op berekend zijn dat dit altaar van af elk punt van het Godshuis goed zichtbaar is, zonder dat kolommen als anderszins daarbij een belemmering vormen.

Wat het overige deel der kerk betreft, volgt uit het voorafgaande, dat dit niet in die mate belicht behoeft te zijn als het altaar, doch evenmin is een gemoedelijk half-duister daarvoor gewenscht. Een eenigermate getemperd licht is echter wel op zijn plaats en ik geef er den voorkeur aan dit te bereiken door de lichtopeningen van getint glas te voorzien of, zoo de middelen het toelaten, glasschilderingen daarin aan te brengen, die uiteraard geschikt zijn als voornaamste versiering der kerk in toepassing gebracht te worden.

Kerkbouw en kerkversiering zijn niet van elkaar te scheiden. Geef ik omtrent de versiering mijn inzichten weer, dan zou ik deze aldus willen samenvatten:

soberheid, evenwel met bescheiden onderstreeping van groote lijnen en zooveel mogelijk trachtend de materialen, waaruit het gebouw is opgetrokken, tot hun recht te doen komen.

Deze soberheid mag niet verloren gaan door het laten aanbrengen van versieringen, welke milde gevers zich gedrongen gevoelen de kerk aan te bieden, zonder overleg met den bouwmeester of den op dit gebied deskundige. Daar zonder gaat de eenheid van gedachte, die de architect heeft bedoeld, verloren.

In dit verband wijs ik nog op de vele ateliers voor kerkelijke kunst - de enkele goede uitgezonderd - die de kerken met talrijke slecht verzorgde versieringen ‘verrijken’. Ook hier behoort de kerkelijke sierkunstenaar nauw samen te werken met den bekwamen aesthetisch voelenden architect. Maar gemeenlijk zit het streven voor een afzetgebied te vinden voor hun massa-artikelen, die niet alleen een plaats vinden in de kerken, maar ook in woningen. Die producten zijn afschrikwekkend van leelijkheid en geven andersdenkenden stof tot ergernis en bespotting. Met evenveel moeite, zorg en kosten zou men door het raadplegen van een aestheticus een even goed resultaat kunnen bereiken, dat den toeschouwer juist onder den indruk brengt voor iets schoons en niet alledaags te staan.

Er is in deze voor de geestelijkheid een taak weggelegd het publiek de oogen te openen en hun te leeren het waarlijk mooie van het leelijke

[p. 232]

op het gebied van kerkversiering te onderscheiden, mits zij zelf daartoe beakwaam en van de noodzakelijkheid daarvan doordrongen zijn.

Antwoord op vraag 3. ‘Hoe is Uw meening omtrent de tegenwoordige kerkelijke bouwkunst’:

Uit de beantwoording van vraag ‘1’ blijkt reeds, dat ik in de tegenwoordige kerkelijke bouwkunst wel een opleving zie, zooals die door Dr. Cuypers is ingeleid. Dat neemt niet weg, dat er nog veel slechts wordt gemaakt en voor het aanwakkeren der herleving lijkt het mij wel gewenscht om even te belichten, wat m.i. daarvan de oorzaak is. De voornaamste schuld is te zoeken bij sommigen onder de geestelijkheid zoowel als onder de bouwmeesters en het is mijn stellige overtuiging, dat er in het algemeen, wanneer er voor kerkbouw een keuze voor een architect moet worden gedaan, vaak op andere factoren wordt gelet, dan op werkelijke bekwaamheid tot oplossing van een zoo moeilijk probleem, als het bouwen eener kerk, in den waren zin van het woord.

Het maakt daarom naar mijne meening geen verschil of men een Katholieke kerk, een Protestantsch bedehuis of een Synagoge bouwt. De bekwame architect moet, logisch overwegend, zich evengoed kunnen indenken in de zoo zeer uiteenloopende eischen der verschillende liturgieën en daarop zich baseerende een juiste oplossing kunnen vinden.

De hierboven genoemde kortzichtigheid komt in de tegenwoordige kerkbouwkunst heel veel voor, zeer ten nadeele van de heilige zaak. Zeer dikwijls wordt met het geven van een opdracht tot het bouwen van een kerk lichtvaardig omgesprongen, zij het te goeder trouw, doch uit onwetendheid, of te groote welwillendheid, zonder dat de vèrstrekkende gevolgen van te voren overwogen zijn. Anderzijds wijst het op een gebrek aan inzicht en verantwoordelijkheid 1e. bij z.g. kerkenbouwers, welke zware verplichtingen zij op zich nemen, als zij een opdracht in dien zin aanvaarden en 2e. bij kerkbesturen, (die wat hun samenstelling betreft niet altijd als competent te dezer zake kunnen worden beschouwd) als zij een dergelijke opdracht verstrekken.

De bouwers leveren de teekeningen op bestelling, doch vervullen daarmede niet hun eigenlijke opdracht, in welker resultaat èn kerk èn gemeenschap bevrediging wenschten te vinden. Dit is te betreuren, doch misschien ook te beschouwen als een uiting van den tijdgeest, waarin de gemeenschappelijke goederen geen waardeering meer kunnen vinden.

Legt men den vinger op een wonde plek, dan is het tevens plicht zoo mogelijk een geneesmiddel aan te geven. Zoowel onder de geestelijke voorgangers als onder hun volgelingen zijn er velen die voor de

[p. 233]

juiste schoonheid in de kerkelijke bouwkunst voelen, maar daartegenover staat de groote massa onder beide categorieën, die niet tot oordeelen bevoegd of in staat is, omdat hun opvoeding dit zeer gewichtige deel: een juiste aesthetische ontwikkeling, heeft verwaarloosd.

Hoe meer inzicht geestelijken in aesthetische bouwkunst - meer speciaal op kerkelijk terrein - bezitten, hoe eerder zij er toe zullen overgaan hun opdrachten uitsluitend en eerst na rijpelijk overwegen, aan zeer bevoegde bouwmeesters toe te vertrouwen.

De meerderheid van hen die tot den bouw eener nieuwe kerk overgaan, wendt zich evenwel tot onbevoegden. Gebrek aan aesthetisch oordeel of nog erger, eigen geliefhebber van sommige geestelijken, kan aldus oorzaak zijn, dat zulke onbevoegden kerken tot stand doen komen, die zelfs voor het nageslacht nog een blamage zijn. Geld, dat met de beste bedoeling hiervoor wordt gegeven, is zoodoende slecht besteed en verkeerd aangewend.

Bovendien mogen de opleidingsscholen voor geestelijken niet verzuimen de aesthetische opvoeding der aanstaande geestelijke verzorgers met meer kracht ter hand te nemen. Van hen moet grooten invloed uitgaan op de aan hun zorgen toevertrouwde gemeente en eerst wanneer zoo van alle kanten het juiste inzicht in het goede en mooie wordt aangekweekt, zal men kunnen verwachten, dat dit in verhoogde schoonheid der kerkelijke bouwkunst tot uitdrukking zal komen.

Ik hoop U hiermede van dienst te zijn geweest en teeken inmiddels,

met de meeste hoogachting,

ED. CUYPERS.

Amsterdam, 18 December 1923.