Roeping. Jaargang 1

[p. 409]

VII^de Nederlandse liturgiese week.

Iets over de Bouwkunst.

Over Herenthals, waar ik ruim 'n uur op de tram moest wachten, reisde ik naar Tongerloo. 'n Karakteristiek plaatsje: dat Herenthals met z'n Begijnhof, gegroepeerd om 'n indrukwekkend simpel kerkje. Hoe was dat alles rustig en tevreden, maar toch ook tragies om z'n verval en uitgeleefdheid, om z'n onbegrepenheid in deze druk-doende en verstoffelikte twintigste eeuw. En over deze stille straten van uit de toren van 't oude raadhuis klinkt elk kwartier 't trouwe spel van de beiaard: zuiver waarneembaar in deze ongereptheid en afgestorvenheid.

In Tongelroo dezelfde vreedzame stilte als in Herenthals. Van 'n timmermans-werkplaats stond de deur open: 'n eenvoudig man bewerkte n' stuk hout: hij was altijd alleen, nam nooit meer werk aan, zo vertelde hij, dan hij af kon, verlangde niet naar wat anders of naar meer: die man vond 't geluk in de simpele dingen van de stille dag, en in de opeenvolging - dag in dag uit - van onbelangrijke gebeurtenissen: zeldzame mensen, in deze tijd van variaties en afleidingen. Met 'n handdruk nam ik afscheid van hem: hij werd er verlegen van, want hij kon kwalik vermoeden, dat ik, z'n bezoeker, dacht aan m'n jeugd. en me de vader aandoenlik herinnerde, die aan 'n zelfde schaafbank uur aan uur gewerkt had.

Zo langzamerhand kwam de moderne mens tot 't besef, welke hooge levenswaarden onbekend voor hem bestaan: en welk 'n zeld-zame plaats van zuiver geluk en ongestoorde levensvrede 'n abdij is, waarin de dienst van 't altaar de hoogste verrichting is, waarom zich alle werk als bijkomstigheden groepeert. In dit Norbertus-klooster met z'n oude bak-steen-muren en z'n laan van hoog en bejaard geboomte, ging alle rust en tevredenheid uit, die over de hele streek zo weldadig verspreid lag.

De plechtigheden begonnen al vroeg in de morgen: we werden om half vijf gewekt door 'n ratel, 'n ongekende sensatie voor 'n gewoon mens in morgenslaap. Defekt aan 'n roterende machine, vlak bij, en ieder ogenblik gevaar, dat ze uit elkaar sprong. En toen opeens de klokken, en buiten nog duister: 't leek wel Kerstmis. Beneden in de ruime kloostergang slechts 'n enkel lichtje en 'n enkele schuifelende mense-gedaante onder de halfzichtbare grillige gewelflijn.

Maar de sterkste indruk kwam van de plechtigheid in de Kerk: die zich, eenvoudig en zo geheel en al waar en oprecht, voltrok, door mensen, die van deze dienst 'n levens-zending maken. En 't is toch altijd geweldig bekorend om in deze tijd van uitleven en zich alles geven,

[p. 410]

de zelfbeheersing, de voorname reserve, de strenge lijn te zien in de beleving van 't Onuitspreekbare.

Eenvoud: 't kwam in alles uit in deze abdij: ook bij 't ontbijt: 'n boterham in de vuist en op tafel 'n grote kop koffie - dat in gelukkige tegenstelling was met de dis, gedekt volgens 't hedendaags beschavingsbegrip.

Eenvoud: 't was tenslotte ook de les, die ons werd voorgehouden in de leringen over liturgie en over bouwkunst.

◽ ◽ ◽

Bouwmeester Ir. Thunnissen sprak over - Het kerkgebouw in zijn grondplan en opbouw.

De voorschriften der kerk - we dachten aan Pater Keulers de Karmeliet - binden niet aan vaste vormen: iedere kultuurperiode bracht andere kerken voort: elke tijd heeft z'n eigen streving, z'n eigen materiaal; en zelfs de omgeving en terrein-gesteldheid bepalen de bouw der kerk.

Hoe rationeel de gotiek ook moge zijn: in andere stijlen o.a. in de Renaissance zijn voorbeelden van gewelf en koepelbouw, die als konstruksie boven de gotiek staan: en waaruit veel te leren valt voor de verdere ontwikkeling van de centraal-bouw, waarnaar men tegenwoordig vooral streeft.

Met gewapend beton en ander materiaal, dat men vroeger niet kende, valt voor de kerkbouw heel wat te bereiken, zoals de praktijk bewijst: grotere spanningen kunnen tans veel gemakkeliker ekonomies gemaakt worden dan vroeger: 't technies vermogen is toegenomen, en wiskundige berekeningen kunnen toegepast worden op de konstruksie.

Een en ander werd aanschouwelik voorgesteld met lichtbeelden. Zo zagen we o.m. de doorsnede over 'n kerk met gekonstrueerd ijzeren gebinten: wat op andere konstruksies voor heeft, dat de muren der kerk aanmerkelik lager kunnen zijn, terwijl de gewelfhoogte dezelfde blijft.

Hierbij willen we opmerken: dat op die manier de onnodige zolder boven de gewelven tot 'n minimum wordt teruggebracht, wat echter in gewapend beton nog veel beter bereikt wordt.

Verder werden geprojekteerd twee kerkdoorsneden, in elkaar getekend: de grootste der twee, uitgevoerd met behulp van de hedendaagse techniek en de kleinere volgens oude systemen. Beide kerken zijn door eenzelfde bouwmeester ontworpen en onder zijn leiding uitgevoerd. De bouwkosten der grotere kerk waren niet hoger dan die der kleinere.

Leerzaam waren ook drie kerk-plattegronden, de drie hoofdtypen der

[p. 411]

katolieke kerken van onze tijd: 't waren de kerken van St. Maria-Magdalena te Goes (Dr. Cuypers), van St. Nicolaas en Gezellen te Delft (van Gils), en van O.L. Vrouw van Goeden Raad te Beverwijk (Kropholler). De eerste was 'n aan praktiese eisen aangepaste neogotiese, de twede 'n centraalbouw, de derde 'n kerk in kapelvorm.

Juist dat aanpassen van 'n historiese stijl aan praktiese moderne eisen, gelijk we dat in Goes zien gebeuren, door breder middelbeuk, smaller zijbeuken, dunner pijlers, onderbroken zuilenrij in verband met uitzicht op 't altaar, is oorzaak, dat er, in vergelijk met de echte gotiese kerken, hier 'n slechte gotiese kerk ontstaat: ten dele bereikt men z'n doel, en dan nog ten koste van veel te veel geld. Hoe beter geschiedt dit door toepassing van hedendaagse techniek en materialen, waardoor de vormen wel enigszins anders worden, maar 't goede bouwbeginsel onaangetast blijft.

Goede voorbeelden zijn de laatste twee kerken.

We moeten logies voortbouwen, zo was ten slotte 't besluit, in verband met de liturgie en hedendaagse strevingen, en volgens gezond beginsel: dan krijgen we weer karaktervolle kerken.

◽ ◽ ◽

Ingenieur Siebers sprak over Materiaal, aankleeding en meubileering der moderne kerk. Hij behandelde de detailleering, de inrichting en aankleding der kerk, en las 'n merkwaardig gedeelte voor uit 't bekende werk van Alberdingh Thijm: ‘de H. Linie.’ Dat men zo'n schromelik verval moet konstateren in de kunst van bouwen, schreef hij voor 'n groot deel toe aan 't feit, dat dit diepzinnig werk v. Thijm veel te weinig in de praktijk gekend is. Verder werd nog gewezen op 't symbolisme, dat 'n grote invloed heeft op de bouwkunst.

De toekomstige kerkbouw, al erkent ze 't middeleeuwse rationele bouwprinciep, zal nochtans niet door navolging van historiese stijlen beheerst worden: al heeft de neo-gotiek - 't moet bekend - voor z'n tijd heel veel goeds tot stand gebracht.

Jammer, dat voor 'n geregelde na-bespreking van deze twee lezingen de tijd ontbrak, vooral echter, dat er zo weinig bouwmeesters aanwezig waren, nu voorlichting en wederzijdse belering zo nodig zijn in de zware overgangs-periode, die de kunst van kerkbouw in onze landen nu doormaakt.

◽ ◽ ◽

De abdij-kerk van Tongerloo is 'n zuiver gotiese kerk van omstreeks 1860. Daar willen we niets over zeggen. Wel echter over 't altaar met baldakijn, over de zij-altaren in de kapellen, over de twee ambons, alles kort geleden uitgevoerd naar tekening van bouwmeester Gobert; ook over 't voorlopige schilderwerk van Gounay. Dat alles was aangepast

[p. 412]

aan de gestelde eisen, in eigentijdse materielen en vormen, en dat durfde men aan in de gotiek van 1860. Die durf in Vlaanderen, waar zo iets op bijna geen enkele school wordt voorgehouden, zeer zeker niet op de St. Lukas-scholen, was voor mij 'n blijde veropenbaring van 'n gelukkige kentering.

Zeker: men kan aanmerkingen maken. Waartoe bijvb. onder de ambons en op de hoeken die zuiltjes, die slechts versieringen zijn: en helemaal niets dragen of enkel maar de schijn hebben van te dragen. Het baldakijn van 't altaar zou tegen dat fijne vertikalisme van die nagemaakte gotiek wel iets fijner mogen doen: terwijl in de zij-kapellen door een te veel materiaal-gebruik buiten de konstruksie om, naar 'n bepaald effekt gestreefd wordt: wat dragen bijvb. die zware brede bogen? En waartoe weer onder die bogen de zuiltjes, die geen dienst doen?

Maar 't is makkelik, om als er eenmaal iets staat, te zien hoe 't nog beter kon. Dankbaar echter moet worden bekend, dat men hier op de goede weg is: en dat 't 'n verblijdend teken is: niet alleen, dat dergelijke kunstenaars, waarbij veel te leren valt, optreden, maar ook, dat deze in de gelegenheid gesteld worden om op te treden.

Ook van dat voorlopige schilderwerk kan heel veel goeds worden gezegd: prachtige kleur, die samenvloeit met de baksteen-architektuur. En 't zou wel eens kunnen gebeuren, dat lang niet meer zo'n harmonieus geheel overblijft, wanneer 't mozaiek 't schilderwerk gaat vervangen, wat z'n bewijs kan vinden bij 't reeds aangebrachte paneel in een der ambons. Dat in de figuren te weinig diepte soms ligt, vindt wellicht z'n oorzaak in 't voorlopig karakter van deze beschildering.

Intussen wordt van harte gewenst, dat deze kunstenaar menig blijvend werk nog mag voortbrengen van 'n zelfde degelik gehalte. En 't juist inzicht der Norbertijnen moet worden geprezen, dat zij de zonen der twintigste eeuw toelaten mee te helpen aan de opluistering van onze dierbare roomse eredienst.

De goede geest, die 't werk in de kerk kenmerkte, heerste niet in de konferentie-zaal, waar 'n naturalisties H. Hart-beeld stond op 'n goties houten voetstuk met 'n opstand, die 'n nabtoosing was van gotiese steen-architektuur: dát is dus, met ramen zonder glas, konterforten in hout, enz.

◽ ◽ ◽

De tentoonstelling in kerkelike kunst, voor deze gelegenheid ingericht, kon niet in alles mijne instemming krijgen. 'n Pracht van oude paramenten en vaatwerk, maar daartussen o.a. 'n remonstrans van onzen tijd met 'n soort baldakijn: 'n stuk goties stenen bouwsel in koper nagebootst met luchtbogen en konterforten: één van die vele,

[p. 413]

die zo onwaardig zijn om 't Allerheiligste in ons midden, te omvatten. Onder de nieuwe kazuifels slechts 'n enkel goede: de rommel wordt 't beste verkocht, verontschuldigde zich de maker. O wantoestand!

◽ ◽ ◽

Zo'n mooie omgeving te moeten verlaten, stemt altijd somber. Maar de werkzaamheden geboden 't, en onder 'n konferentie verliet ik 't klooster, en liet m'n groet aan allen, over aan de behulpzame pater met blauwe bril, die me uitliet.

Op de hoek bij de witte boerderij nog 'n laatste groet aan de abdij, die weldra verdween achter de groene bomen. Toen voelde ik ten volle 't gemis: die liturgiese week niet te kunnen bijwonen in haar geheel. En zeer spijtig kwam 't me voor, dat zo weinig bouwmeesters - uit Nederland drie, uit België geen enkele - dit kongres bijwoonden.

Ik had weldra Westerloo bereikt, alweer zo'n gemoedelik vreedzaam plaatsje, waar ik tans 't volle bewustzijn kreeg, dat in die streek en op veel meer plaatsen in België, de zogenaamde nieuwbouw er lang zo schandelik niet uitziet als hier in ons mooie Limburg, waar al 't goede oude hoe langer hoe meer verdwijnt voor iets, wat enkel anders is, volstrekt niet even of meer kunstzinnig als 't oude. 't Lijkt wel of bij ons iedere leerjongen maar vrij z'n gang kan gaan: in België schijnen mensen te bouwen, die ten minste iets aan onderricht gehad hebben, al is 't dan op de konservatieve S. Lukas.

Maar 't beste staat echter in België over 't algemeen veel lager dan 't beste bij ons. 'n Rijk heer woont daar nog altijd achter nagebootste gevels uit 'n andere periode, en denkt er niet aan, dat hij veel idiëeler en tegelijkertijd veel ekonomieser kan wonen, als hij wou bouwen volgens z'n tijd. Waarom dat vele geld verbouwen, als zoveel broeders en zusters gebrek lijden.

'n Brusselse dame in de tram, vond die wansmakelike luxe-villa's toch maar prachtig, en de eenvoudige wit-gekalkte boerderijtjes met hun eenvoudige bewoners toch maar onbeschaafd. Deze twintig-eeuwse verwilderde kon echter niet beseffen, hoezeer ik 't ook probeerde, dat tussen die vier simpele muren - boven op de schouw 't koperen kruiske en aan de wand 't wijwaterbakje met dorre palmtak - toch heel wat blijer leven woont dan in de parvenu-bouwsels der dekadente europeese kultuur.

De tram was intussen voortgerold tot t' station van Aerschot, waar de trein me weldra bracht in ‘min Heiment’. En aan m'n dierbaren vertelde ik van Tongerloo en Norbertijnen, wat ik aan schoons gezien en gehoord had.

Sittard, H. Isabella 1923.

JOZ. WIELDERS.