Roeping. Jaargang 1

[p. 405]

Kleine betogen over kunst en leven.

I.

Wie de belangrijke wekelikse redaksie van Pieter van der Meer de Walcheren in de Nieuwe Eeuw aandachtig leest, en daarbij 't kreatieve werk in 't tijdschrift ‘Roeping’ en 't Vlaamse ‘Pogen’, is langzamerhand wel tot de overtuiging gekomen, dat er in levens-inzicht en in kunstvorm van onze denkende en voelende generatie in korte tijd 'n grote verandering geschied is.

Dit is 'n blij verschijnsel: allereerst om z'n etiese betekenis. Want deze verandering bedoelt meer dan 'n vorm-vernieuwing: ze steunt op levens-vernieuwing. Ze stelt zware eisen aan de mens, die kunst wenst voort te brengen, in zover ze haar weer maken wil, tot 'tgeen ze inderdaad is, en in grote tijden immer geweest is: de eerlike weergave van 'n sterke levens-overtuiging.

't Komt dus allereerst aan op sterk leven, op volledige mensen, die krachtig en zelfbewust de zichtbare en onzichtbare werkelikheden niet enkel theoreties aanvaarden, maar prakties beleven. De kunstenaar wordt in de toekomst niet meer geduld als de uitzonderlike mens, die aan de rand staat van 't dageliks gebeuren, maar als de geestdriftige aanvaarder van 't volledige leven zoowel in z'n kleinheid als grootheid, in z'n zonde en deugd, in z'n neerlaag en triomf, in z'n smart en vreugde, in z'n Godsverachting als Gods-smachting: terwijl z'n verstand, door geloof verlicht, z'n begeerte door hoop in stand gehouden, en z'n wil, door liefde in ootmoedige, sterke levensdaden voltooid, hem 'n zuiver oordeel over de gebeurtenissen en 'n zuiver aanvoelen van haar objektieve waarden hebben aangebracht.

Deze opvatting van 't moderne kunstenaarschap gaat recht in tegen 't geen wij daaromtrent, tenminste prakties, aannamen, onder de rampzalige invloeden van 't al te lang levende tachtiger geslacht.

Terwijl dit zichzelf welhaast vermoord heeft, belooft de generatie, die komende is, weer 't krachtige en 't algemeen-menselike werk van vorige geslachten, zij 't dan en terecht - in andere verschijnings-vormen.

Want 't plaatst in de kunstwording kronologies de zedelike menswording voorop: kunst moet uiting van leven zijn: de waarde van 't mens-zijn bepaalt de waarde van 't kunstenaar-zijn: 'n gezond beginsel, dat ongetwijfeld, bij gunstige omstandigheden, tot grote kunst kan leiden, omdat 't de hierarchiese orde der levenswaarden naar zuivere inzichten uit rede en openbaring, weer erkent, en dus op de waarheid gegrondvest is.

◽ ◽ ◽

[p. 406]

Deze etiese hernieuwing zal vanzelf brengen tot andere en eigentijdse verschijnings-vormen. De plastiese weergave, dichter nabij de levende mens gebracht, en uitsluitend bewerkt als bijkomstigheid, die geheel in funksie is van 't zich openbrekende leven - zal minder dan vroeger ‘af’ zijn, veel minder nauwkeurig verzorgd, en zal, als onmiddelike refleks der bewogen inwendigheid, vooral in de vers-lyriek, veel sterker beinvloed zijn door de schijnbaar onverklaarbare en - waarom niet? - ook werkelik onverklaarbare associaties en verbeeldingen, plotselingheden en hevigheden, die voortdurend geschieden in de geheimzinnige diepte der ziel.

In deze opvatting wordt de kultuur van fraaie woorden-reeksen om hun-zelfs-wille, veroordeeld als 'n afwijking: veeleer is men geneigd hierin 'n litteraire ijdelheid te zien, 'n luxe, die de zware en ernstige verplichtingen van de tijd niet meer veroorloven. Men vraagt op heden naar de direkte slag, zoals Wies Moens dat zeer gelukkig formuleerde: naar de magiese woordkracht, die opeens de volle mens doorsiddert, omdat ze, recht van uit de sterke denker en inniger voeler, onverwacht openbaart, wat niet geweten werd, tenminste niet zó werd geweten, en tegelijkertijd zeer belangrijk is.

Ook dit gaat recht in tegen de praktijk der vorige generatie: want deze ontledigde 't woord van z'n betekenis, en kende alleen z'n klankwaarde. Deze verwaarlozing der persoonlikheid en deze verkrachting van 't materiaal paste volkomen in die tijd van konventie, loze vorm en ijdele ornamentiek.

Nu echter wordt allereerst gevraagd, wat er gezegd wordt: of beter nog, de mens wordt opgezocht in de kunstenaar: of hij iets bijdraagt tot veredeling van 't leven.

◽ ◽ ◽

Indien deze levens-vernieuwing enkel werd ondernomen om de kunst, zou zij in zich 'n beginsel van tegenspraak bevatten: dit zou immers 'n grove miskenning van waarden zijn, en noodzakelik terugvoeren naar 't benauwend individualisme van '80.

De jongste kunstbeweging echter is niets anders dan 'n klein deel in 'n universele beweging: 'n enkele reaksionaire kracht in 'n grote reaksie, die eerst schuchter en weifelend, en in slechts enkele vooruitstrevenden bewust, langzaam, en - als God wil - ook zeker 't mensdom weer voeren zal tot de verwerkeliking van St. Augustijns heerlike levensbegeerte: ‘O dat zich de mensen weer erkenden als mensen.’ Nieuwe mensheid, wedergeboorte, levens-eenvoud, terugkeer naar de onvervalste waarheid, herstel-beweging: 't zijn allen pogingen om te benoemen, waarnaar arbeider als intellektueel, teoloog als kunstenaar,

[p. 407]

filosoof als socioloog, in onze tijd verlangend heen-chouwen. En 't is volstrekt niet de kunstenaar alleen, die 'n groot gebrek aan oprechte menselikheid in onze persoonlike als maatschappelike verrichtingen ontdekt heeft: maar de bewuste tijdgenoot in elke stand en in elk beroep voelt schrijnend: hoe onze twintig-eeuwse fin-de-siècle-kultuur ons welhaast de mogelikheid ontnomen heeft om zuiver te leven naar de eisen der onvervalste en evangelies-gevormde menselikheid, hoe we heel veel onredelikheden begaan en in daden omzetten en de onredelikheid niet inzien, hoe we onze psychiese vermogens door kunstmatige prikkels aan 't werk moeten houden, hoe de onzichtbaarheden prakties tot onwerkelikheden zijn geworden, hoe de besliste en letterlike leer van 't evangelie - als 't erop aan komt haar te beoefenen - gemakshalve tot poëtiese beeldspraak verklaard wordt, hoe we ons al te zeer om de dwaling bekommeren, alsof we 't blij en veilig bezit der waarheid niet hadden, hoe we ook, ofschoon kinderen der Kerk, al te veel leven buiten de Kerk, en haar bovennatuurlik karakter al te natuurlik verklaren, hoe we ook, om duizend redenen verplicht tot idealisme, tenslotte toch positivist zijn, met 'n hoofd vol exakte wetenschap, maar met 'n hart leeg aan levenslust en 'n wil inert en gericht op 't minieme.

Van de beweging, in gang gebracht door dit tijds-inzicht, ontvangt de jongere roomse kunst haar stuwkracht; door deze afhankelikheid wordt op de duur haar invloed op de massa verzekerd, en zij zelf voor eenzijdigheid, huishoudelike gemoedelijkheid en egoisme behoed.

Zeer zeker: de strevingen naar dit menselik herstel geschieden niet overal en altijd langs lijnen van geleidelikheid: exces valt bij reaksie moeilik te mijden. Maar om 't exces de reaksie bestrijden, is bekrompen en konservatief, wanneer kan worden aangetoond, dat dit exces geen noodzakelik gevolg is van de oorzakelike beginsel-erkenning. Nog erger wordt 't, wanneer de bestrijding haar aanleiding zou vinden in zeer zuiver te motiveren en in alle openhartigheid gedane bemerkingen, die in zoverre buitensporig te noemen zijn, dat ze gaan, ja, buiten 't spoor der konventie, en der in goede trouw maar voort en aan levende onnadachtzaamheid.

◽ ◽ ◽

't Is best te verklaren, hoe in onze jongere lyriek, waarin tot nu toe bijna uitsluitend de nieuwe kunst zich uitsprak, 'n sterk-religieuze drang zich openbaart. Want zodra onze menselikheid zich zelve weer vindt, vindt zij noodzakelik die aller-menselikste trek naar God diep in haar als de kern-streving en 't typerend ken-merk van haar bestaan.

Maar hierin ligt tevens 'n gevaar voor deze lyriek: ze kan n.l. heel

[p. 408]

makkelik pateties godsdienstig worden; wat ongetwijfeld geschieden zal, wanneer ze niet zorgt, dat haar geestelike vervoeringen opbloeien uit geestelike overtuigingen, die van langere duur zijn dan 't scheppingsmoment en vastgeworteld staan in 'n ootmoedig gebed, in 'n klaar besef der geopenbaarde waarheid, en in 'n moedige, offervaardige, godsdienstige praktijk. De wedergeboorte der roomse kunst kan nu eenmaal niet geschieden dan na de wedergeboorte der roomse kunstenaars door Jezus' genade. De konsekwenties van 't als 't ware opnieuw gevonden christendom moeten niet allereerst bezongen willen worden - al is dit feit zo best verklaarbaar in deze eerste ontmoetingen en aanrakingen met de ontroerende pracht van 't bovennatuurlike: - ze moeten allereerst gedaan willen worden. De nieuwe katolieke kunst moet sap en wasdom krijgen uit de begeleidende katolieke levenspraktijk. Er is groot verschil tussen nieuw-zijn en nieuw-doen: als kunst geen poze wil worden, blijft er tussen dit zijn en dit doen geen keus.

Beleving der rooms-katolieke geloofsbelijdenis: dat is 't allereerst program-punt der katolieke kunst-herstel-beweging.

'n Volgend betoog hoopt deze stelling verder uit te werken.

M. MOLENAAR, M.S.C.