Roeping. Jaargang 1

[p. 122]

Feber's treurspelen

2. (Slot)

David verscheen in Van Onzen Tijd 15e jaargang.

David, et noodlot der Grieken vergoddelikt: Gods zwaar wrekende hand die in z'n geslacht David tuchtigt om z'n zonde.

De koel-verhalende woorden uit et boek der Koningen zijn tot stormig dramaties leven gewekt in dit treurspel.

Door wereldwijde geest wordt et bewogen, neen, door méér dan dat: hel en hemel en aarde vlagen door dit drama, en 'n storm van gedachten en gevoelens ligt saamgeperst in de machtige dramatiek der vier bedrijven.

De trotse koning der Joden wordt door God getuchtigd, en de razende storm grijpt heel et volk aan, schudt gans et volk tot razernij, scheurt et in twee partijen: vóór David, vóór Absalom, legt 'n vloek op Davids geslacht; - en al deze gruwelen moesten om David gestormd hebben, moesten hem zijn ziel in tragiese vertwijfeldheid verscheurd hebben, voor God Zijn wrekende hand terugtrok.

Formidabel is dit treurspel door z'n macht van konsentratie. David, heet et, en deze figuur is hèt middelpunt, om wie en naar wie toe alles gebeurt; geen ogenblik ook verdwijnt zijn beeld uit onze geest.

Eerste bedrijf. David wacht in spanning de boden van zijn veldheer Joab, wie hij opdracht gaf de Hethiter Urias op de gevaarvolste plaatsen bij de bestorming van Rabba te plaatsen; Urias zal moeten sterven om niet tot de ontdekking te moeten komen, dat David zijn vrouw Bethsabee onteerde. Davids onkoninklike daad zal na zich slepen in eerste instantie alreeds: onkoninklike list, moord en leugen, Bethsabee's smart. - Absalom, naijverig op 's konings macht, roem en heerlikheid, naijverig op de eerstgeborene Ammon, tracht zijn zuster Thamar te winnen voor zijn wraakplannen. 'n Gunstig middel hiertoe is zijn vermoeden over et gebeurde tussen David en Bethsabee, dat eensklaps versterkt wordt door Bethsabee's bevalling. Om die schande op et koningshuis te wreken, eist ook Thamar wraak. - Na 'n mislukt vreugdefeest over Rabba's val, waar Urias inderdaad sneuvelde, maar wiens geest de koning verontrust, bekent David, na 'n uiterste verzet, de priester Nathan zijn zonde; om z'n berouw vergeeft hem Jehova, maar tegelijk voorspelt Nathan, dat rampen hem zullen treffen ter uitboeting zijner misdaad.

Twede bedrijf. Absalom stookt onder de paleiswachters. In de nacht luistert hij een gesprek af tussen David en Bethsabee, die na de dood van Urias Davids echtgenote werd. In z'n angstvizioenen,

[p. 123]

waarin hij Urias' geest rondom ziet waren, bekent David haar dat hij Urias met opzet om liet brengen. - Hoog vlamt de wraakzucht op in Thamar die door haar broer Ammon onteerd werd; Ammon zweert haar wraak op heel het nageslacht van et wulpse huis van David. Bij 'n feestmaal moordt Absalom zijn broer Ammon. Als hij ontmaskerd wordt en zijn vader hem wil doen sterven, vernietigt Absalom de trotse David door die ene vraag: Wàt is gebeurd voor Rabba?

Derde bedrijf. Na twee jaar verbanning is het Absalom geoorloofd terug te keren. David wordt gekweld door z'n liefdeverlangen naar z'n heerlik-schone zoon, en door 'n onbestemde drang: de rampen die hem zo lang nu al dreigend achtervolgen, zo gauw mogelik zich over zich te laten afspelen. Eenmaal terug, trekt Absalom, daartoe aangehitst door Thamar, naar Hebron onder schijn 'n boetetocht te doen, in werkelikheid om z'n troepen te verzamelen. - David verneemt zijn verraad: in 'n ogenblik van zinsverbijstering zegt Bethsabee dat zij Absalom tot dit verraad heeft aangezet; zo bereikt Thamar haar doel Bethsabee in ongenade te doen vallen bij de koning, al zij 't dan ook door 'n vermeende misdaad. David verstoot haar.

Vierde bedrijf. Nog is de maat van Gods wraak niet vol. Zijn eigen zoon, et liefste wat hij op aarde bezit, zal David zelf moeten treffen. Ware de hogepriester er niet geweest, hij zou Absalom zich hebben laten meester maken van de regering; maar Nathan beveelt hem met zijn zoon, die om de wraak tot overstelpens toe over David te doen neerkomen, zijn vaders bijvrouwen ten aanschouwe van et volk onteerde, slag te leveren. David verslaat hem. En in 'n fel-dramatiese epizode verhaalt de verstandsverbijsterde Bethsabee, die als 'n zwervende schooister terugkomt, de dood van Absalom, hoe hij stierf in haar angstwekkende vizioenen van Juda, et rijk der ontucht, waar zelfs de bomen hun wulpsheid uitvieren.

◽ ◽ ◽

Et spel van de wraak Gods, de God der gerechtigheid.

David roept door z'n zonde Gods toorn over zich af; God stelt hem ten voorbeeld voor et Joodse volk, voor heel de wereld, voor ieder van ons.

De ontuchtige zal lijden, lijden om z'n eigen misdaad, lijden om z'n vrouw Bethsabee en z'n bijvrouwen, lijden om Absalom et meest en diepst, lijden om Thamar en Ammon, lijden om heel et volk van Juda.

Zwaar rust de doem van de Rex Judaeorum op hem, 'n ontzetting die hem dag en nacht beangst, geen rust ter wereld gunt.

Zijn ziel kent de jarenlange verschrikking koning te zijn van heel

[p. 124]

'n volk machtig voor God, en toch te zijn de eenzaamste man van al zijn onderdanen.

De bliksem van Gods toorn slaat telkenmale neer in de ziel die nochtans leven en dulden moet, die geen paal-en-perk mag stellen aan de stortvloed van rampen. En dat alleen om die ène zonde, die ène gewelddadige opstand tegen God....

David is de koning die eens zondigde in allermenselikste val. Hij zal daar voor boeten in heel zijn mens-zijn, in al z'n menselike gevoelens, et meest in z'n grote liefde voor Absalom die hij liefheeft, zelfs boven de vrouw die met hem de helletocht door et leven maakt. 'n Magistrale figuur is David niet in alle opzichten; de geringste verdachtmaking van Thamar is hem voldoende Bethsabee te verstoten; om zijn liefde tot Absalom offert hij alle staats- en volks-belangen als 't moet; 't is hem onmogelik de loop der zaken kalm en Godgelaten af te wachten.

Een groot deel van de tragiek van deze figuur ligt in z'n hartstochtelike liefde voor z'n zoon die tot in de meest wanhopige situatie domineert, maar door Absalom beantwoordt wordt met de meest intense haat. Deze botsing brengt de finale katastrophe, de knak in de ziel van David.

Naast hem Bethsabee, z'n vrouw, hier geworden tot de wondere liefdevrouw: David moge niet haar, maar Absalom, z'n grote liefde geven, zij is de hem volkomen toegewijde; hem heeft ze zich opgedragen in volledige overgave, ter uitboeting van haar zonden; de offeridee neemt in deze vrouw een zijner schoonste gestalten aan; alles duldt en draagt zij in deemoedige neerbuiging, en de martelende slagen die David treffen, lijdt zij mee tot in hun zielkervende ellende. Tot de niet te dragen smart haar verstand bij vlagen verbijstert; haar laatste gebaar in vastklampende angst is haar klacht tot David: verstoot mij niet. Zij heeft zich van alle menselik eigenbelang ontdaan, om niets te zijn als David's mededulder, medelijder in de gruwelike godgeslagen tragedie van et koningshuis. Schuld en boete.... De helletocht dezer vrouw: 't werd 't bloeddoordropen vizioen van Juda, wegzinkend in de orgie van haar zonde.

Te smartelik werd deze vrouw gekruisigd op haar ideaal; zich geheel in liefde te willen weggeven en niet te worden aanvaard.... Zij kan zijn et voorbeeld voor de kristenvrouw in onuitputtelik geduld en stildemoedig dragen.

Dezelfde vrouwelike eigenschap: die van et onuitputtelik geduld, is naar de andere kant doorgevoerd in Thamar, bij haar gericht op et verderfelement. Absalom's belofte: haar ontering te zullen wreken, is haar voldoende; en de loop der jaren zal geen graad haar onverzoenlike houding minderen, ja versterken, zodat haar niets meer heilig is,

[p. 125]

en zij de sluwste pogingen aanwendt en gebruik maakt van de meest lage individuen om haar doel: de ineenstorting van David's huis en haar kroning tot koningin, te bereiken. Deze haat, et eerst opgevlamd in felle lichtlaaiingen na haar ontering door Ammon, zal haar bijblijven als zij de vernietiging van David voor ogen ziet, en koel en wreed haar aandeel daarin blootlegt; ware et haar niet verhinderd, zij zou zichzelf ter dood gebracht hebben. Deze figuur is van 'n felle panterwreedheid die onverzoenlik doorzet en aanvuurt tot et uiterste, 'n vrouw met 'n sataniese wil, en grenzeloze verachting voor alles wat niet haar majesteitelike grootheid dient.

Absalom de wrokkende, inwendig verbeten op Davids en Ammons macht, de duistere prins met de sombere blik, die slechts et oog gericht houdt op het ene doel: eigen grootheid, méér dan wraak over et ontuchtig geslacht van David; dit is hem maar 'n mom om z'n eerzuchtige plannen onder te verbergen. Z'n eigen ziel brengt hem er toe niets eerliks te erkennen in de mensen, alles te beschouwen naar analogie van z'n eigen duistere ziel; zo Davids liefde voor hem. En die zielegesteltenis drijft hem tot verraad van z'n vader en vorst op de ontelbaar-mogelike manieren die z'n naar wraak begeerig brein bedacht, of die Thamar hem wees. De katastrophale ondergang is de rezultante van z'n schennend leven.

◽ ◽ ◽

Dit spel speelt onder de Oude Wet. Hier de God der gerechtigheid die 'n voorbeeld stelt aan de mensheid. Met starre konsekwensie blijft Zijn hand over David en diens huis.

En sterk voelen we de drang der noodzaak. De daad van David sleepte deze keten daden achter zich; de gerechte gang moest zo zijn - en dit is de bevrijding in deze donkere tragedie waarin de tonelen steeds somberder aanduisteren zonder dat er verpozing komt. En et is eerst in et slottoneel de grootse wisselwerking tussen Davids vernietigde liefde voor Absalom, en Bethsabee's liefde voor David, die hier openbloeit als 'n rijpe bloem, dat de stemming niet noodlotsachtig pessimisties wordt, maar lichtend naar 'n betere toekomst als et kataklysties moment voorbij zal zijn. Dat is et lichten in dit van zware doem geslagen treurspel, deze oprechte trouw van 'n vrouw die door de verschrikkingen van de waanzin de weg hervindt naar et hart van haar lief.

Toch zal et moeten gezegd zijn: dat dit spel moet onderdoen voor Holofernes. De primitieve, ruige oerkracht van Holofernes is vervangen door 'n moderner gekompliseerdheid die de gang niet altijd overzichtelik genoeg laat blijven. De veelheid drijft de klare syntese op de vlucht;

[p. 126]

we voelen ons wel steeds op nieuwe golven heengevoerd naar de horizon, maar niet met de zoveel aangrijpender strakgehouden vaart, die Holofernes stuwt.

◽ ◽ ◽

Deze treurspelen naderen in hun omvatting en omspanning van levenswaarden en onwaarden, in de hiërarchiese ordening daarvan, in de opvatting van et begrip ‘tragedie’, de geest en bewerking van et klassieke, Aischyliese, drama. Alle renaissanse-statigheid, uiterlike franje en groot gebaar zonder innerlike grootheid, is hier afwezig. De innerlike struktuur is groot naar de aard van de geweldige wereldvolken; al wat aan gigantengrootheid leeft in hun ziel-en-zinnen, vindt hier z'n weerslag; al wat ook et heidendom aan indrukwekkends, zij et zondigs en satanies, vertoont, wordt hier gevierd in z'n statige stoerheid of wulpse verwijfdheid.

En aan de konsepsie paart zich de magistrale dramatiese uitwerking die strak voortstuwt of golvend voortdeint naar et einde, naar waar de donkere woeling der menseziel uitvloeit in de zee der eeuwigheid.

Deze spelen ook vertonen 'n menselikheid die zogoed als alle bijbeldrama's uit onze tijd vreemd is; ze zijn modern, d.w.z. we hebben hier niet te doen met kliché-ige mensen die op hoge tooneelbrozen aan ons voorbijstappen met plechtstatige Rabbi-, Farizeërs- of boosdoeners-gezichten, die alle vijf bedrijven onvertrokken blijven, terecht door Pieter van der Meer de Walcheren al meermalen gehekeld, 't zijn levende mensen met 't zelfde innerlik als wij.

Ze zijn niet opgestoten op 'n bovenmenselik plan, wel op 'n grootmenselik. 't Leven is hier niet 'n vrolike karnaval, maar 'n ontzagwekkende tragedie waarin alleen hoofdrollen bestaan; 'n kleine mens is onbestaanbaar in de titanenkamp der hartstochten en geesteswervelingen; de menselike daad wordt hier gegeven als et meest geweldige wat de wereld kent, als 'n wereldbeheersende belangrijkheid, als de ren, waarover Paulus spreekt, om de prijs der eeuwigheid.

Maar omdat et zulke allermenselikste mensen zijn, wordt de weerhaak van et spel onmiddelik geslagen naar onze eigen ziel, omdat van iedere daad daar dezelfde mogelikheden schuilen; en dit alreeds is voldoende om de tragedie in eigen innerlik aan te voelen als et zelfdoorleefde, om hem daar te voelen herspelen tot z'n glorievol of smartverbeten einde.

GERARD KNUVELDER

Bergen op Zoom, Aswoensdag 1923.