Roeping. Jaargang 1

[p. 116]

Over rythmiek en voordracht in de toonkunst.

II.

't Is dus allernoodzakelijkst in een muziekcompositie op de eerste plaats de metrische verdeeling toe te passen, om dan daaruit verder de rythmische samenstelling te bepalen. De metrische verdeeling wordt in een compositie vastgesteld door de maatstrepen en 't is betreurenswaardig genoeg, dat door zoo velen deze verdeeling als de eenige aangenomen wordt. Uit deze verkeerde opvatting is ook het wanbegrip voortgekomen, als zouden de tijdeenheden moeten verdeeld worden in sterke en zwakke en niet in zware en lichte. (In 't gunstigste geval worden de begrippen sterk en zwaar en zwak en licht met elkaar verward).

Dat deze opvatting geheel onjuist is, blijkt onmiddellijk, als men er aan denkt, dat de kracht van een toon afhangt van het karakter der luchttrillingen, terwijl het zware of lichte van een toon zijn oorsprong heeft in 't begrip ‘tijd’, zooals in de vorige aflevering uiteengezet is. Trouwens de strenge doorvoering dezer metrische opvatting zou een artistieke voordracht onmogelijk maken, want bij een cresendo (die ook de voorstanders dezer opvatting voorschrijven) is een eerste vereischte, dat iedere toon langzamerhand en regelmatig in kracht zal toenemen, wat bij een metrische behandeling der tijdeenheden onmogelijk is, daar de eerste tijd eener maat altijd sterker moet zijn dan de tweede, derde, enz. De metrische verdeeling, waaruit blijken moet de verdeeling in rythmische figuren, is dus maar van voorbereidenden aard en moet plaats maken voor de verdere rythmische ontleding, waarmede wij ons nu verder gaan bezig houden.

Een elementaire rythmische figuur bestaat uit arsis en thesis en 't is ons reeds gebleken, dat zoowel de arsis, als de thesis uit meer dan één tijdeenheid kunnen bestaan. (Zie voorbeeld vorige aflevering blz. 46). Het blijkt onmiddellijk, dat zij beide met één of meer tijden kunnen uitgebreid worden, b.v.

[p. 117]

Het eenige verschil tusschen al deze figuren is niet, dat nu eens de arsis, dan weer de thesis, of beide uitgebreid zijn. 't Spreekt immers van zelf, dat hoe langer een arsis is, des te sneller en bewegelijker de tijden daarvan zullen zijn en dat, hoe langer de thesis is, des te rustiger de tijden der thesis elkaar zullen opvolgen. Heeft dus een lange thesis (vooral wanneer deze bestaat uit een enkelen langen tijd) een karakter van rust, dan zal een korte thesis meer een indruk geven van een soort steun punt, waarna onmiddellijk een nieuwe arsis volgt, die als 't ware haar begin gevonden heeft in de voorafgaande korte thesis.

Door de uitbreiding, die arsis en thesis kunnen ondergaan, komt het dikwijls voor, dat een der twee of beide uit meerdere figuren of groepen kan bestaan, wat natuurlijk wel eens tot moeilijkheden kan leiden bij 't rythmisch analyseeren van een melodie. (Dit komt vooral voor bij een voortdurende herhaling van eenzelfde groep b.v. Heller op 125 no. 2).

Wij zijn dus verplicht uit te maken, welke figuren (ook wel motieven genoemd) bij elkaar behooren en met elkaar een zindeel of zin vormen. Dit wordt gewoonlijk aangegeven door een phraseeringsboog , niet te verwarren met den z.g. verbindingsboog, die vooral bij muziek voor strijkinstrumenten aangewend wordt en uitsluitend dient, om aan te geven, welke tonen in één enkelen streek gespeeld moeten worden. (Helaas komen deze verbindingsbogen veel voor in de Sonates van Beethoven, Mozart e.a. en worden daar maar al te dikwijls beschouwd als phraseeringsbogen, met het ongelukkige gevolg, dat door het verkeerd toepassen daarvan, deze composities rythmisch eenvoudig uit elkaar gerukt worden).

Daar de phraseeringsboog een aanwijzing is voor het al dan niet bij elkaar behooren van verschillende tonen of figuren, is het duidelijk, dat zij zeer zelden begint en eindigt op een maatstreep, maar gewoon-

[p. 118]

lijk, zooals men dat noemt, over de maatstreep heen loopt. 't Is dikwijls zeer moeilijk uit te vinden, waar een phraseeringsboog begint en eindigt (jammer, dat de componisten hun intenties niet altijd duidelijk aangeven), maar toch kan men daarvoor wel enkele aanwijzingen geven.

Een middel om de phraseeringsboog te begrijpen, is de melodie rustig en kalm door te zingen (ook als men met instrumentale muziek te doen heeft). Men bemerkt dan, dat men gewoonlijk adem haalt of even rust na een lange toon en vóór een korte. (Zijn er ook rustteekens aangegeven, dan is de zaak al heel eenvoudig) b.v.:

De plaats, waar men ademhaalt, is dan het einde van een vorigen en het begin van een volgenden boog.

Een ander middel zal nog blijken uit de rythmische analyse eener melodie, welke wij later zullen behandelen.

Daar een rythmische figuur steeds begint met arsis en eindigt met thesis, moet een zindeel of zin, die bestaat uit een aaneenschakeling van rythmische figuren, altijd met arsis beginnen en met thesis eindigen.

Nu gebeurt het dikwijls, dat een compositie begint op een zwaar maatdeel d.w.z. op een eersten tel van een maat en zou men bij oppervlakkige beschouwing meenen, dat men in zulke gevallen met uitzonderingen te doen heeft. Deze uitzonderingen zijn echter slechts schijnbaar. Bestudeeren wij den volgenden zin:

Deze bestaat uit twee bijna geheel aan elkaar gelijke figuren. Het verschil bestaat alleen in de g (gemerkt met +). Twijfel kan er niet bestaan, of deze toon bij figuur I of II behoort, daar immers een figuur veel natuurlijker eindigt op een langen dan op een korten tijd, en ook begint op een korten en niet op een langen tijd. Daar nu figuur I en II dus eigenlijk aan elkaar gelijk zijn, mag men met reden veronderstellen, dat I op dezelfde manier had moeten beginnen als II en dat dus bij I de arsis verzwegen is of beter gezegd, verondersteld moet worden. Trouwens dit wordt algemeen in practijk gebracht, door de meeste dirigenten, die door toch een opslag aan te geven, voor hun koor of orchest inzet, bewijzen, dat die arsis er werkelijk moet zijn, ook al staat ze niet in de partituur aangegeven. ('t Zou voor een ensemble ook zeer moeilijk, zoo niet onmogelijk zijn zóó maar op den eersten tel te beginnen). Een ander geval van schijnbare uitzondering kan zich voor-

[p. 119]

doen, wanneer een compositie op den eersten tel begint (met de volle maat zooals men dat noemt) terwijl die geheele maat niets anders is dan een uitgebreide arsis b.v.

In dit voorbeeld is de geheele eerste maat een uitgebreide arsis, daar de beteekenis van den zin eigenlijk is

Men ziet dus, dat men gerust kan vasthouden aan den regel, dat iedere melodie begint met een arsis of opslag.

(Wordt vervolgd.)

W. VAN KALMTHOUT.