Reve Jaarboek 3

[p. 45]

Kees Fens
Het heldere grijs

Bewondering uit zich in onhandigheden; afkeer maakt virtuositeit los. De onhandige taal is de gemeenplaats, meestal uitgesproken met bijverschijnselen die aan hyperventilatie doen denken. De geschreven bewondering, die van de literaire kritiek bijvoorbeeld, kent haar jargon en dat wekt vertrouwen bij de lezers, die oorspronkelijkheid wantrouwen want van ironie verdenken. Lof behoeft kennelijk rituelen en liturgische taal. Op het omslag van de eerste druk van Het dier heeft een mens getekend van Bert Schierbeek stond deze lof van J.W. Holsbergen: ‘Vóórdat maan en aarde botsen, zal een dergelijke gebeurtenis als het verschijnen van Het dier heeft een mens getekend de rust van onze nationale letteren niet zo hevig kunnen verstoren.’ De drie woorden ‘Een prachtig boek’ waren overtuigender geweest. Alleen de scheurmakers van de negatieve kritiek worden op hun oorspronkelijkheid geloofd. ‘Mooi’ is afdoende; bij ‘niet mooi’ mogen vele laden opengetrokken worden.

Dit vind ik een heel mooi stukje proza: ‘Op een woensdagmiddag in December, toen het donker weer was, probeerde ik een gootpijp aan de achterzijde van het huis los te wrikken; het lukte echter niet. Ik verbrijzelde toen met een hamer enige dunne takken van de ribesboom op een paaltje van de tuinheining. Het bleef donker weer.’

Ik zou het stukje nog een keer moeten opschrijven, want de bewondering die wil overtuigen, herhaalt meestal; de tweede lezing is het bewijs van de kwaliteit van het stuk: het bewijs is gelijk aan de tekst zelf. (Een leuk voorbeeld leveren twee regels uit het slot van ‘Het uur U’; lees en herhaal uit bewondering en je bewijst het mooie van de regels met de woorden van de regels zelf: ‘Hoe mooi anders, ach, hoe mooi / zijn bloesems en bladertooi. -’) Bij Gerrit Krol heb ik eens gelezen dat mensen die een boek mooi vinden niets anders doen dan elkaar stukken daaruit voorlezen. Maar goed, ik zou na ‘heel mooi’ en de herhaling van de hele tekst, gevolgd door opnieuw ‘heel mooi’ kunnen wijzen op de fraaie symmetrie van het stukje: van donker naar donker, en daartussenin het verslag van enkele vergeefse pogingen de kennelijke dreiging van het donker op te heffen. Het stukje doet aan als een halve boog. Nu

[p. 46]

ben ik toevallig vrij gevoelig voor symmetrie en dat kan aan mijn oordeel hebben meegewerkt. Maar er is ook een zeer intrigerende inhoudelijke kant aan het stukje: de ongewone aard van de handelingen. Pas aan het einde van de erop volgende alinea, komt de lezer te weten dat de ‘ik’ vertelt over gebeurtenissen uit zijn jeugd: ‘Ik was toen elf jaren oud.’ De plaats van de laatste zin, aan het slot van een vrij lange alinea tussen haakjes, maakt die zin zeer mooi: een mededeling van welhaast historische draagwijdte. Wie de tweede alinea uit heeft, begint opnieuw aan de eerste: het donker is nu angstaanjagender, de handelingen krijgen een magisch karakter; de ‘Woensdagmiddag’ wordt begrijpelijk.

Ik kan het stukje, de eerste alinea van Werther Nieland, al lang niet meer lezen zonder een heleboel bijgedachten, die de alinea alleen maar mooier maken. Ik heb de novelle vele malen herlezen, want ik vind het een van de mooiste boeken die ik ken, misschien vooral vanwege de heldere grijsheid die over het verhaal ligt en alles doortrekt en stil maakt en kaal. Onder een lage bewolking bewegen zich een paar jongens waarvan er één voortdurend spreekt, maar er komt haast nooit een reactie. Achter elke zin sluit zich de grijze stilte. Het is in mijn herinnering - die zich na elke corrigerende herlezing opnieuw ontwikkelt - ook steeds laat in de middag. Het laatste grijze, donkergrijze licht, de straatlantaarns worden aangestoken (de mededeling komt enkele keren in het boek voor) en vooral dat vind ik heel mooi: ‘de straatlantaarns gaan al aan’. Er staan voor mij heel wat herfst- en wintermiddagen van heel lang geleden in dat ene zinnetje: het was het al heel vroeg in de middag vallende moment, voor kinderen, het officiële teken dat de dag voorbij was, al was het vier uur, donkergrijs werd zwart, de straten werden natter, en, in mijn allereerste herinnering: de armoede werd groter. In de schitterende laatste alinea's van het boek - de ‘ik’ gaat kijken naar het nieuwe huis van Werther Nieland - komt dat alles voor mij onvergetelijk samen.

Misschien het mooiste stuk vind ik de passage waarin de ‘ik’ met Maarten door dat half-buiten, aan de rand van de stad, wat rondloopt: ‘Het weer was even druilerig als de dag tevoren: het leek, of de schemering des morgens al begon te vallen’; ‘De grijze hemel gaf het water van de wetering een matte, troebele kleur; ik hield het voor mogelijk dat op de bodem met wier overdekte watermonsters woonden (wat ik al eerder had gedacht) die naar boven konden komen om ons bij onze manlijke delen mee de diepte in te sleuren. Ik keek daarom geregeld naar het wateroppervlak.’ In dat magische en angstaanjagende gebied tracht de ‘ik’ Maarten met zijn taal te betoveren, maar de jongen geeft geen enkel antwoord en bij de eerste echte dreiging - de ontmoeting met een grotere jongen - blijft van alle grootspraak niets over. Ik zou het hele fragment moeten overschrijven, want om onder meer dat stuk te

[p. 47]

bereiken begin ik steeds aan de herlezing. En dat vooruitzicht maakt de eerste alinea van het boek mede zo mooi.

Maar het allermooiste: bij elke herlezing ontdek ik weer andere kleinigheden die zeer bijzonder zijn; zelfs dat grijze licht lijkt steeds anders te kunnen vallen. Die kleine wisselingen in de gestalte van een boek maken voor mij de bekoring van literatuur uit. Soms denk ik wel eens, dat de mogelijkheid tot wisseling de literaire kwaliteit van een werk bepaalt. Hoe dichter, althans voor mij, proza in zijn mogelijkheden poëzie benadert, hoe mooier het wordt. Ik wil per woord aangesproken worden. En per stilte tussen de woorden en zinnen. Onhandiger kan het niet gezegd worden.

‘Het heldere grijs’ van Kees Fens verscheen eerder in de Volkskrant van 30 maart 1984.