De Revisor. Jaargang 2015

[p. 101]

Daan Stoffelsen De vogels van proza

Daan Stoffelsen is een onstuitbare lezer. Nu is hij gegrepen door vogels. Met dieren is het altijd oppassen geblazen, Stoffelsen benadert de valkuilen op zijn typische, dynamisch denkende manier. Totemfunctie, ornithogonia: enkele stapstenen, maar waar Stoffelsen werkelijk naar speurt zijn de techniek en inzet van een schrijver. Wat doet een roman? Een roman veroorzaakt denken, lijkt Stoffelsen keer op keer te willen zeggen, activeert een intellectuele centrifuge. Een gedachte kan weerwoord bieden, verhelderen, ontginnen. ‘Vogels zijn klein, betekenisvol, obligaat als je ze uitspelt, maar concreter en fantasierijker dan vrede, ziel, vrijheid, uniciteit. Driemaal opstijgen in de literaire volière.’ Het denken stopt nooit en moet worden gedeeld. ‘Waarom die vogel?’ Daarom die vogel.

Waarom die vogel? ‘Dat de ruisende, geurende boomkruinen en de vaak herhaalde vraag van een vogel de indruk geven dat hier nooit een oorlog is geweest, is wellicht de enige overwinning die ertoe doet,’ laat Annelies Verbeke Alphonse Badjie denken, haar hoofdpersoon in Dertig dagen (2015). Een mooi decor. Die vogel komt dichterbij, ‘tot vlak bij zijn zware, van stalen tippen voorziene schoenen, dan naast hem op de bank, slechts een paar centimeter verwijderd van zijn vuist’. Pas bij derde lezing zie ik hoe geur en geluid contrasteren met het staal en de vuist, en pas nu zie ik hoe weinig idyllisch deze scène is: ‘Hij schrikt als de vleugels zich spreiden, even lijkt het opvliegen op een aanval, de buik en de poten naar hem toegekeerd, de stevig zwijgende bek. Hij ziet af van de afwerende beweging waartoe hij is geneigd.’

Het contrast is programmatisch voor Dertig dagen. Huisschilder Alphonse ziet zich gespiegeld in de Senegalese tirailleurs die op dit voormalige slagveld vielen voor een vreemd vaderland, maar híj helpt, hij luistert, hij is vreedzaam. Het vogeltje ook. ‘De beloning is immens: de vogel vliegt met een boog op naar zijn schouder, hij voelt de stevige greep van de

[p. 102]

benige tenen, de nauwelijks waarneembare druk van het lichte lijfje, dan de veren, de ontstellend zachte veren vrijwillig tegen zijn oor gedrukt, daarachter de roffel van het vogelhart. De ontroering niet ridiculiseren. Ondergaan wat hij krijgt. Wat hem wordt gegeven.’

‘De beloning is immens,’ dat was niet nodig, want het punt is overduidelijk: wie zich openstelt, krijgt. En het past in het schema dat Alphonses vriendin Kat schetst: ‘Jij zult nooit een slachtoffer blijven, en nooit een aanvaller worden, want jij bent een held.’

De veldleeuwerik, want dat blijkt het te zijn, krijgt namelijk een totemfunctie: hij duikt nog een paar keer op cruciale momenten op, verongelukt bijna, stort ten slotte dood neer. Op dat moment pas besef je de onmogelijkheid van Kats bewering. Er is altijd oorlog, en je valt aan of sneuvelt. Maar kijk uit: niet ridiculiseren, maar zeker niet schematiseren. Die vogel is meer dan een zinnebeeld van de vrede, een waarschuwende hemelse boodschapper, of een belichaming van de ziel. Hij is zichzelf, een eenmalige verschijning.

Waarom die andere vogel? In Bart Koubaas De vogels van Europa (2014) speelt de veldleeuwerik geen rol. De vechtkwartel daarentegen: ‘Volgens de Europese rode lijst zouden er nog een vijf- à tiental paren in Europa leven, maar zoekacties in en rond Cádiz bijvoorbeeld hebben niets opgeleverd. Het zou best kunnen dat de vechtkwartel uitgestorven is, dat zou voor het eerst sinds 1840 zijn dat een vogelsoort in Europa verdwenen is, maar dat was minder belangrijk dan de verdwijning - de afwezigheid - van mijn oude kennis Eddie Bonte.’

Een bijzonder vogeltje. Alphonse leest in Dertig dagen dan wel dat de veldleeuwerik ‘volgens de Nederlandse [rode] lijst “gevoelig” is en volgens de Vlaamse “kwetsbaar”. Dat gaat over hun aantal, neemt hij aan, niet over hun persoonlijkheid’.

[p. 103]

Maar hij is er nog. Ooit de meest voorkomende vogel in Nederland, en een van de meest bezongen vogels in de westerse literatuur, daalde de veldleeuwerikpopulatie tussen 1960 en 2000 met zeker negentig procent. De daling zet door.

Vechtkwartel - veldleeuwerik: uitgestorven - zeldzaam. Vooruit: gevoelig, of kwetsbaar. De keuze voor hun vogels onderscheidt ook de romans van Koubaa en Verbeke: de ironie van het onmogelijke tegenover het geloof in het bijzondere.

Dat zijn schema's waarin de mooiste literatuur te vatten valt. Of, banaler, waarmee de aantrekkingskracht van een radioprogramma als Vroege Vogels te verklaren valt: een ironische toon en verwondering, afstand en eerlijkheid, een spel waarin je voluit blijft geloven. Speculatiever: een dualisme dat een hele subliteratuur van dierenpersonificaties mogelijk heeft gemaakt, sympathiek maar al te vaak vrijblijvend, op de grens van jeugdliteratuur, waar een volwassen man niet zelden de rol van de vreemde vogel speelt. Probeer eens, ik probeer het, met ernst een veldleeuwerik of vechtkwartel in een roman als dier te zien, iets natuurlijks, én als personage, thema, wat ook maar - en overtuigd te raken. In die poging, begonnen met Dertig dagen, raken momenteel hele delen van mijn leesgeschiedenis betrokken.

Het grote contrast tussen veldleeuwerik en vechtkwartel in deze boeken is dat tussen natuur en literatuur, tussen geluk en statistiek. De grote overeenkomst is de plotselinge verschijning vanuit een vanzelfsprekend decor, en de even onverwachte verdwijning. Daarom die vogel: verrassing. Dat was wat mij bij eerste lezing trof: het onverwachte. Ik ben geen vogelaar. Ik vermaak me met de weinige details die me opvallen tijdens de wandeling. Ik zie eerst het eenmalige, het individuele veeleer dan de symboolfunctie. Dat kan ook bij het lezen van literatuur heel vruchtbaar zijn.

[p. 104]

Want laten we deze voetnoot in de literatuur verder opblazen. Vogels zijn klein, betekenisvol, obligaat als je ze uitspelt, maar concreter en fantasierijker dan vrede, ziel, vrijheid, uniciteit. Driemaal opstijgen in de literaire volière.

‘Ik ben een gans geworden, dacht ze. Weg van hier, door het wrakke met teer bedekte puntdak heen, het weiland over; met de voeten vooruit de lucht in, tussen de takken van de bomen de elektriciteitsdraden door.’ Niet het hoofd, maar de voeten vooruit, een fysiek optimisme in Gerbrand Bakkers De omweg (2010). In zijn Boven is het stil (2006) is een bonte kraai totemdier voor de stervende vader. In Juni (2009) barst het van de vogels.

‘“Zal jij me nog herinneren, als ik ben verdwenen?” vroeg [Barre]. De reiger wilde wel antwoorden, maar was vergeten wat. Daarom maakte hij zich weer wijd voor vertrek. Hij strekte zijn lange hals, stak zijn borstbeen vooruit en begon aan een trage roeivlucht. Neerwaarts, opwaarts.’ De reigers in Marente de Moors Roundhay, tuinscène (2013) vergeten het best van alle personages, borstbeen vooruit.

‘Maar ze was al bezig in iets anders te veranderen, in een vogel - een flamingo, een havik, een flamingo-havik - en ze vloog op en weg, naar de overwaasde ruit en terug, cirkelend, gemeen, met een spiedend oog. [...] Hij droomde nu een andere droom, en zij was weg, het raam uit gevlogen, gevlogen, gevlogen.’ In Lorrie Moores ‘Gewillig’ (Vogels van Amerika, 2001, vertaling Marianne Verhaart) ten slotte loopt niet een leven ten einde, maar een relatie. De bedrogen hoofdpersoon hoort het aan, voor de zoveelste keer, zijn gezeur, zijn gejank, en ze vlucht. Dat is deze vogel, een fantasie om te veranderen, nu, te verdwijnen.

Noem het een metamorfose, een ornithogonia, vogelwording. Wij willen die vogel zijn, wij identificeren ons met hem. Niet

[p. 105]

met die hogere zinnebeelden, maar simpelweg het droombeeld iemand anders te zijn. De natuurlijkste vorm van literatuur: even weg zijn. Daarom die vogel. Bij Moore doet het aan als een deus, nee avis ex machina, een kunstmatige afronding van het verhaal. Deze vrouw kan weg, het verhaal is verrassend afgerond, met een mooie terugwijzing. Is haar mythische vogel daarmee niet gewoon een eerlijke oplossing, die vervolgens meteen oplost in het decor dat hij, de vogel, al half was?

En hier zit de lezer, de toevallige vogelaar, toeschouwer. Geen slachtoffer, geen held, aanvaller slechts in academische termen. Getroffen door een zangvogel van 18 centimeter, en sindsdien alert op elke vleugelslag. Hij ziet niets dan de bladeren. Bos. Niets dan het blauw en de wolken. Lucht. Gevlogen. Maar hij weet nu hoe te volgen: buik en poten vooruit, omhoog.