De Revisor. Halfjaarboek voor nieuwe literatuur 6-7

[p. 119]

Bernke Klein Zandvoort
De i in ik

Het woord ‘ik’ heb ik altijd problematisch gevonden. Vaak blijf ik in een zin even achter dat woord haken, of het nu gesproken wordt of op papier staat. Ook maakt het niet uit wie het gebruikt. Elke keer blijft het gewicht van de ‘ik’ onder de andere woorden door dreunen.

Nu ben ik anderhalf jaar geleden naar Londen verhuisd om de stad als wezen te bestuderen en waar dat wezen het overneemt van zijn makers. In Engeland wordt ‘ik’ met een enkele hoofdletter aangeduid. Het is een plechtige letter, die als een zuil op de pagina staat. Hij kan over het geheel heen kijken en is tegelijkertijd bouwstuk van dat geheel, wat natuurlijk alle letters zij n, maar de grafische vorm van de grote letter I belichaamt veel meer het idee van bouwmateriaal dan de kleine letter i.

Hoewel ik er nog steeds niet helemaal aan gewend ben de Shift te moeten indrukken als ik mijzelf wil aanduiden, ben ik synchroon met mijn wonen in Londen die I als veel behulpzamer gaan zien. Het is door, met en op die I dat een bouwwerk kan ontstaan.

Toen ik een jaar of tien was, stond ik voor de haag van mijn buurvrouw en plukte er een bes uit. De bes, zo groot als een middelgrote knikker, had een gat waar mijn pink in paste. Ik herinner me goed hoe ik daar stond, het besje heen en weer rollend tussen mijn vingers en dat ik dacht: dit hoeft niet echt te zijn. Dit hoeft niet hier te zijn, niet nu. En vanaf dat moment was niets meer hier en nu.

Het kopje op tafel, mijn fronsende moeder, een zin gesproken door een personage op tv, de kruimels gevonden op Mars, de mouwen van mijn shirt: het viel allemaal weg. Het vervulde me met angst, want klaarblijkelijk was er toch iets: ik kon nadenken en han-

[p. 120]

delen en ik kon er niet onderuit dat wanneer ik mijn ogen open had, er van alles te zien was. Maar omdat ik ervan overtuigd was dat niets werkelijk aanwezig was, was de keerzijde van die visuele wereld een oneindig zwart. Niets. Een niets waarin al het bestaan zoals ik dat kende, verdween met het gemak waarmee je een foto omdraait naar zijn blanco achterkant.

Deze overtuiging is er nog steeds, zij het in iets andere vorm en afgezwakt in terreur. Ik besloot op een gegeven moment te onderzoeken wat er klaarblijkelijk wél is en hoe het er is. Elke ochtend open ik mijn ogen naar een wereld die present is. Maar wat bepaalt deze presentie?

Een paar jaar geleden stuitte ik op dit plaatje, dat sindsdien als een soort handleiding dienst doet. Het is een zogeheten exploded view,

[p. 121]

zoals je ze vaak in doe-het-zelfinstructies ziet. Het mooie van het plaatje vind ik hoe het voorwerp tegelijkertijd uiteenvalt en opbouwt tot wat het kan zijn.

Nu vervang ik het voorwerp door de wereld zoals ik daar elke dag weer in wakker word. Hier, nummer 8 is het afslaan van de water-koker. Nummer 9 is een werkdag. 14 is het aantal jaren bij dezelfde werkgever, 19 is een reusachtig billboard tussen twee rijbanen, 21 is wat het billboard mij te zeggen heeft. Hier is een bal in de lucht, hier is intimiteit, hier is iets dat lijkt op intimiteit, hier schuifelt een museumsuppoost, hier is geld, hier is het immuunsysteem, hier vuren de neuronen, hier zijn de eerste tandjes, hier is de tandenfee in een prentenboek, hier is slapen, hier is rust.

Met de ruimte tussen de verschillende onderdelen in de exploded view is het alsof je ze kan oppakken en herplaatsen. Ik kan daardoor hun verschijningsvorm onderzoeken. En ook wat hun ordening bepaalt.

Want wat zou het betekenen als ik altijd had geleerd dat het woord voor 13 eigenlijk 4 was en dat 12, het schuifelen van de museumsuppoost, in het boek van de tandenfee thuishoorde? Waarom ligt 23, de vloer van de oceaan, niet dichter bij 3, het nemen van een besluit? En is er in deze ordening wel ruimte om na te denken over wat een kopje is? Of de textuur van geur? Ook stelt het plaatje de taal ter discussie waarmee ik kan bevragen. Is het aantal woorden dat ik ken genoeg om iets te beschrijven? Of strekken ervaringen veel verder, onder zinnen uit?

In Virgina Woolfs To the Lighthouse staart Lily over een baai heen naar een punt in de verte. Een zeilboot heeft net een curve op het water gemaakt en is tot stilstand gekomen. Een somberte overvalt Lily, waarna zij denkt: ‘...because the thing was completed partly, and partly because distant views seem to outlast by a million years the gazer, and to be communing already with a sky which beholds an earth entirely at rest’.

Lily's blik is haarzelf vooruit, zo ver vooruit en ook zo ver uitge-

[p. 122]

zoomd dat hij vanuit de lucht mee kan kijken naar de aarde. De blik is een soort materie geworden, die een leven los van Lily leidt, maar tegelijkertijd gaat haar gedachte over de ontastbaarheid van die materie, zoals ook de lucht en aarde vanzelfsprekend alledaags en onaanraakbaar zijn.

Zoals het uitzoomen aan het eind van een film, neemt de blik afstand om de aarde te kunnen zien. Hoeveel foto's zullen er in totaal wel niet genomen zijn van mensen die de zon tussen hun vingers houden? Ik doe een paar stappen naar achteren om een bergketen in mijn blikveld te passen. Gedoseerd ervaar ik even de grootsheid ervan, die siddering van de eerste aanblik, zoals ook de zee zich al in geur aankondigt terwijl je nog in de duinen bent, of zoals ik een keer op de Millennium Bridge deel was van een aaneenschakeling bruggen die aan weerszijden de horizon herhaalden.

Maar waar was het de brug en waar waren het mijn gedachten die de horizon herhaalden?

De tekening Innenperspektive (1886) van Ernst Mach onderzoekt de scheiding tussen binnen- en buitenwereld. Volgens Mach, natuurkundige en filosoof, kan de ik als persoon, als afgeronde eenheid, niet bestaan. De buitenwereld ervaren we als uitkomst van onze zintuiglijke gewaarwordingen van bijvoorbeeld ruimte, temperatuur, kleur en geluid. Maar, zegt Mach, we zijn ons te weinig bewust van

[p. 123]

hoe het lichaam zelf ook deel uitmaakt van die ervaring. Onze binnenwereld is net zo goed een uitkomst van gewaarwordingen als de buitenwereld dat is. In de tekening worden de twee werelden met een blik overbrugd. Maar het kijken dat Mach voorstelt is statisch en feitelijk onmogelijk. Het uitzicht uit het raam is even scherp als de boeken langs de rand van de muur, de vouwen in de broek en zelfs net zo scherp als de neus waarlangs gekeken wordt. De tekening stelt het oog voor als een camera die met perfecte scherptediepte tussen twee keer knipperen een beeld vastlegt.

Maar zien is een aaneenschakeling van tijdelijke constructies. Toen ik een keer stond te wachten voor een brugdek dat zich net geopend had, drong ineens goed tot me door wat ik de hele tijd onbenoembaar vermoedde. Het zwarte vlak dat boven me uittorende, belichtte ook ineens de kade, een losse golf en de mast van het schip dat door de opening voer. Er was een gedempt geluid ergens achter de brug, de zon sloeg onder een bepaalde hoek in, er was een geur. Ineens besefte ik hoe groot mijn invloed op de maakbaarheid van dat moment was. Mijn vermogen om het voor een tel op die precieze manier te ervaren, waarbij zelfs mijn hand, losjes geponeerd over het stuur, deel uitmaakte van het wachten op een neerkomend brugdek.

Alva Noë, een filosoof die veel over de waarneming heeft geschreven, vergelijkt haar met honkbal. Hij zegt: ‘Everything is at work in the field of play’ en beschrijft vervolgens het waarnemen als een verrevelder die naar achteren rent om een bal te vangen. Hij rent met zijn handschoen omhoog. Alles is in beweging en zo is het ook met het zien. Niet alleen werken mijn ogen steeds aan de beste presentatie, ook zet mijn hoofd het geziene doorlopend om in betekenis. Hier een gele vlek, een trui die mijn beeld in loopt. Hier een losliggende veter.

Het is dat moment, waarop de bal een boog maakt en de handschoen tijdens het rennen omhooggehouden wordt, dat me interesseert. Het gaat om de wording van dat tijdstip, de wording van een plek. Steeds opnieuw vraag ik me af waar in die wording de gebeurtenis ligt.

[p. 124]

Ik zag de fotoserie Sections of a Happy Moment (2007) voor het eerst in een veel te warm zaaltje in Londen, waar de gastvrouw de kunstenaar aankondigde als Davie Clarboe. Nu ik de foto's van de Belgische kunstenaar David Claerbout terugkijk op mijn laptop in een Amsterdamse zolderkamer, vraag ik me af wat de gebeurtenis is.

Misschien zijn het de mensen die gezamenlijk opkijken naar de bal of is het hun beweging, bevroren in staat van paraatheid? Maar de mensen zijn compleet door een computer opgebouwd, en lijken daardoor net iets buiten het moment te staan. Zijn de toekijkende flatgebouwen dan de gebeurtenis? De perfect afgebakende perken ertussen of is het gebeurde al veel verder vooruit, in de bal die is opgevangen en het spel dat doorgaat?

Wellicht ligt het gebeurde helemaal niet in het lezen van de betekenis achter deze foto's, maar staan de foto's achter de gebeurtenis. Het zou de afstand tussen mij en de foto kunnen zijn of mijn blik die tijdens het kijken samenvalt met een blik uit een van de flatgebouwen. Misschien is het gebeurde mijn gedachten die de juiste woorden zoeken om deze ervaring af te dekken, of de stoel die in de kamer naast mij ruw naar achteren geschoven wordt. Misschien is het de lucht die afwisselend groen en paars kleurt boven het Rembrandtplein of de hoofdletters schiller hotel, die ik vanuit deze zolderkamer van de achterkant kan zien en die stil boven de stad op de uitkijk staan.

[p. 125]