De Revisor. Halfjaarboek voor nieuwe literatuur 6-7

[p. 91]

Bart Koubaa
De boomklimmer en de pechvogel

Oppositie voeren is de kunst om de tak waarop de heersende elite zit zo in te zagen dat men er zelf op kan gaan zitten. (naar C. Manzoni)

‘Het is hierbeneden gevaarlijker dan daarboven.’ Ik zei het tegen een grootmoeder die zich zorgen maakte over haar kleinzoon die in een treurwilg was geklommen en als een indiaan naar de wereld stond te kijken. ‘Pas op dat je niet valt,’ riep ze, ‘kom naar beneden, het is gevaarlijk daarboven.’ Omdat de eerste lente in de lucht hing, had ik besloten mijn krant in het park te lezen. Ik liep de grootmoeder voorbij en zei dat het hierbeneden gevaarlijker was dan daarboven terwijl ik met mijn vinger op de krantenkop tikte. Het proces-De Gelder was achter de rug, de jury had zich uitgesproken en achtte De Gelder toerekeningsvatbaar voor de ellende die hij vier jaar geleden in een kinderdagverblijf had aangericht, ook al spraken de hersenscans en sommige psychiaters dat tegen; die zeiden dat De Gelder ziek is en was op het moment dat hij baby's en een opvoedster ver moordde en dáárom niet in de samenleving thuishoort.

Welke conclusies kun je uit die hersenscans van De Gelder trekken? Kunnen we uit de feiten afleiden wat goed en kwaad is? Ik denk het niet. Ik ga ervan uit dat wij generatie na generatie overnemen hoe we moeten handelen zonder onze medemens schade te berokkenen. Op een handvol uitzonderingen na zijn we het merendeel van de tijd goed en altruïstisch omdat dit ons meer overlevingskansen biedt dan slecht of egoïstisch zijn. Die hersenscans kunnen dus best zeggen: De Gelder is een pechvogel, wij zeggen: De Gelder is de duivel. De waarheid is anders dan de werkelijkheid waarin we fuitjes uit wilgenhout maken om de duivel te verjagen.

[p. 92]

Ik herinner me een cartoon uit mijn schooltijd. Als ik me niet vergis stond hij in een handboek Nederlands, een oranje boek. Met gesloten ogen zie ik een stad vol vlaggen waarop staat 2 + 2 = 5, daartussen loopt een individu met een vlag waarop 2 + 2 = 4 staat; hij wordt door twee ambulancechaufeurs opgepakt en naar het gekkenhuis vervoerd. Is het gevaarlijk om in een boom te klimmen met een vlag waarop 2 + 2 = 4 staat? Kun je dan niet beter beneden de kudde volgen? Er zijn verschillende antwoorden: van Nietzsche en van Anatole France bijvoorbeeld. Nietzsche zegt dat wie de kudde volgt uiteindelijk in de stront terechtkomt, de stelling van de gek, Anatole zegt dat je beter dwaas kunt zijn met alle anderen dan scherpzinnig in je eentje, een typisch politieke houding.

Wat moet je als schrijver doen, scherpzinnig zijn of dwaas? In de treurwilg klimmen of met beide voeten op de grond blijven staan?

Ik denk aan de schrijver die zich over de burger verbaast dat hij zoveel geld en eigendommen heeft, terwijl hij dat zelf onmogelijk kan hebben, en aan de burger die zich erover verbaast dat er mensen zijn voor wie geld niet de belangrijkste drijfveer is. Zelf ben ik eraan gewend geraakt dat ik niet veel geld heb, mijn geliefden ook. Waarschijnlijk staat op mijn hersenscan te lezen dat ik zelfdestructief ben, in zekere zin te lui om mij aan de wetten van de markteconomie aan te passen; ik kan literatuur onmogelijk als competitie zien. Ik gruwel als een schrijver zijn boek als een product omschrijft of met zijn boekhouder gaat dineren, ik griezel als hij me op een borrel geen zinnig woord over zijn boek wil vertellen omdat hij me als een concurrent ziet; in dit klimaat zullen we nog lang moeten wachten op de grote roman van deze tijd, al verschijnt volgens de achter-, voor-, en zijflappenschrijvers de ene klassieker na de andere. Ik ben me ervan bewust dat in bomen klimmen niets oplevert, met beide voeten op de grond blijven wel, maar ik ben een boomklimmer, ik heb scherpe nagels, sterke klauwen, fexibele tenen...

En makkelijk praten!

Het is de logica zelve dat een schrijver kritiek heeft op de elite tot hij er zelf deel van uitmaakt; iedereen is omkoopbaar en iedereen heeft een uitleg. Het is een kromme gedachte dat een schrijver vrijer

[p. 93]

zou worden door een contract; integendeel, hij wordt een aap op de kermis. Ik hoorde een welgestelde Nederlandse schrijver zeggen dat het goed is dat er in de subsidies wordt gesneden, dat zo het koren van het kaf zal worden gescheiden, een gedachte die niet bij hem opkwam toen hij zelf subsidies kreeg. De boom in, zeg ik dan.

Ik verwacht niets van de toekomst en zolang ik mij kan terugtrekken in de treurwilg ben ik een geluksvogel. Ik kan alleen niet voorspellen hoelang ik nog in mijn nest zal kunnen vertoeven, ik heb aan den lijve ervaren dat het moeilijk zal worden. Na de beslissingen van het kabinet-Rutte heb ik al een paar veren moeten uittrekken om te kunnen schrijven, het wordt hierboven ook stilaan donker en geld voor verlichting is er nauwelijks. Gelukkig zijn er op heldere dagen de maan, de sterren en soms vuurwerk. Goed, ik verwacht niets van de toekomst maar ben er niet gerust op; het Vlaamse nationalisme is een hakbijl in de handen van een bende kinderen en ik vrees dat ze mijn treurwilg niet zullen sparen. In 2014 eisen ze zonder twijfel de ministerspost van Cultuur op, niet dat daar eer of aanzien te rapen valt, maar er kunnen hervormingen doorgevoerd worden die de kritische schrijver monddood moeten maken: Vlaams nationalisme met hollandaisesaus; ik hoop uit de grond van mijn hart dat ik een verkeerde analyse maak.

Kom naar beneden, Koubaa, 2 + 2 = 5, dát is de toekomst, de rest oude koeien! Je moet een positief verhaal vertellen, de mensen willen lachen, jij moet de aap zijn die het lach- en het traangas aanbiedt, het uitzicht, niet het inzicht. Kom naar beneden, anders gaat het je ook nog geld kosten... het is verboden om in bomen te klimmen.

Lachgas? Oké, een paar weken nadat ik de jongen in de treurwilg had gezien, stond in de krant dat een padvinder een boete had gekregen omdat hij in een boom was geklommen. gas-boetes noemen ze het in België, Gemeentelijke Administratieve Sancties, vergelijkbaar met de Nederlandse Algemene Plaatselijke Verordening. Het komt erop neer dat een gemeente geen overlast wil en dat de bestuurders blijkbaar nogal lange tenen hebben. Vorig jaar werd in Mechelen een scholier opgepakt en drie uur op een politiebureau vastgehouden

[p. 94]

omdat hij een broodje op de trappen van de kerk had gegeten, dat mag hier in het Grote Vlaanderen niet. Je mag hier ook geen eenden voederen en niet verkleed op straat lopen, behalve sinterklaas, Zwarte Piet, de kerstman en de paashaas - waarin zijn sinterklaas, Zwarte Piet, de kerstman en de paashaas dan verkleed? - maar goed, ook het oprapen en werpen van gebruikte confetti is strafbaar en als de confetti een diameter heeft groter dan tien millimeter hang je ook. Dat België en Nederland van elkaar verschillen zie je in de lijst van strafbare feiten: in veel Nederlandse gemeenten mag je bijvoorbeeld niet bedelen, in Vlaanderen daarentegen is het verboden om met taarten te gooien, wat voor een probleem zou zorgen als Nederland Vlaanderen zou annexeren: wat doe je als sinterklaas een taart in het gezicht van een bedelaar gooit? Wat doe je als de paashaas tegen een verkeerd geparkeerde fiets gaat staan wildplassen? Dat zou heel wat onderhandelingen vergen, maar dat alles zou nog klein bier zijn vergeleken met Limburg; ik citeer met enige tegenzin de krant (niet de mijne): ‘De politie van Sint-Truiden gaat een foto van een drol onderzoeken die op Facebook werd geplaatst door het baasje van de hond. De man riskeert een gemeentelijke administratieve sanctie (gas) omdat de drol op de openbare weg lag. “Prioritair is dit natuurlijk niet,” zegt Alexander van Liempt, adviseur bij de politie van Sint-Truiden. “Maar het moet wel onderzocht worden.”’ Eénnul voor Nietzsche; beneden is de shit, ik blijf zitten waar ik zit.

Boven is het goed, boven is het beter, het zachte ruisen van de bladeren... hier beweegt alles, ook al zie je het niet... fluctueren, dat is het woord wat ik zocht, boven wordt het onovergankelijke werkwoord overgankelijk: ik fluctueer! Ik sta stevig in de grond geworteld, er wordt een naam in mijn stam gekrast, een jongen komt aangerend, springt en slingert als Tarzan aan mijn takken, een hond plast tegen mij... maar ik, ik fluctueer!

En je zaagt!

Inderdaad, de elite weet natuurlijk ook dat het in de boom beter is, vraag is hoe zwaar ze weegt. Hoe diep kan men de tak waarop ze zit inzagen? Voordeel is dat ze stil zit en daardoor een gemakkelijk doelwit is. God heeft het uitverkoren volk niet voor niets bevolen

[p. 95]

om uit te zwerven; en had het uitverkoren volk beter geluisterd, dan zou het Midden-Oosten vandaag de wereld niet ontwrichten. ‘Zwerf uit!’ Literair zou je dat kunnen vertalen als: de schrijver kan het best onvoorspelbaar blijven, over het papier zigzaggen, anders leggen ze hem of haar in geen tijd neer en hangen ze hem of haar in de jachtclub als trofee aan de muur.

‘Zwerf uit, wees vrij!’ Of het nu van God komt of van onze vrije wil, het blijft een bevel. Vanuit mijn nest zie ik trouwens dat we een tol betalen voor onze vermeende vrijheid: iedere politicus, zoals elk romanpersonage, heeft in wezen gelijk; iedereen heeft een visie waardoor er geen visie meer is, 2 + 2 is alles en niets. Maar hebben vrijheid en uitzwerven niet meer betrekking op handelen dan op visie? De Gelder werd niet veroordeeld voor wat hij heeft gezegd. We kunnen met woorden goochelen zoveel we willen, op de dag des oordeels worden alleen onze daden gewogen, zoals die in de boeken werden opgeschreven door sinterklaas of God weet wie; ook voor een atheïst is dit een essentiële ethische richtlijn. En wat als je als schrijver je woorden als daden ziet? Ik blijf me afvragen wat er anders zou geweest zijn als het lot mij als jurylid voor het proces-De Gelder had aangeduid. Zou ik dan naar eer en geweten de volgende eed hebben afgelegd? Wat als ik de woorden bruikbaar, maar achterhaald vind: ‘Gij zweert en belooft dat gij de aan De Gelder ten laste gelegde feiten met de grootste aandacht zult onderzoeken; dat gij geen afbreuk zult doen aan de belangen van de beschuldigde of aan de belangen van de maatschappij, die hem beschuldigt; dat gij met niemand in verbinding zult komen voordat uw verklaring is afgelegd; dat gij geen gehoor zult geven aan haat of kwaadwilligheid, aan vrees of genegenheid; dat gij zult beslissen op grond van de bewijzen en de middelen van verdediging met onpartijdigheid en vastberadenheid zoals het een vrij en rechtschapen mens betaamt.’

Goed, de waarheid en niets dan de waarheid? Op deze bladzijden heb ik in ieder geval gelogen! Ik lees al jaren geen krant meer, er moeten te veel bomen aan geloven voor een krant. Ik had er dan ook geen mee naar het park waar de oma zich zorgen maakte over haar kleinzoon die in de treurwilg was geklommen. Ik was niet eens in

[p. 96]

het park, ik zat op mijn schrijfkamer in de Ethica van Spinoza te fluctueren, maar zoiets zeg je niet. Het is wel waar dat ik het park vanuit mijn schrijfkamer zie, het park met de treurwilg waarin ik af en toe iemand zie klimmen. Ik lieg niet als ik zeg dat ik de treurwilg als Spinoza aanspreek: ‘Goedemorgen, Spinoza, heeft u goed geslapen? Was dat een groene specht die ik tegen uw stam hoorde trommelen? Zal ik u nog eens fotograferen? Ja, Spinoza, als schrijver is er maar één waarheid: de wereldliteratuur, is het niet, en die is per definitie onpartijdig en verre van schreeuwerig, ja toch? Wat zegt u? Er is storm op komst? Ja, de mensen houden niet van valsspelers, en ze laten zich maar tijdelijk bang maken, het Vlaams nationalisme is zoals elk nationalisme makkelijk door te prikken, Rutte blijft in geen geval, de mensen zullen geen achterflappen of sterren blijven vertrouwen... het ancien régime is de koers kwijt, is het niet? De geest is uit de fles...’

Wat je zegt! En kijk, nu herinner ik me een cartoon van een schrijver die op een onbewoond eiland in een treurwilg een essay aan het schrijven is en uit de boom valt op de enige lege fles die er op het eiland te vinden is...

De geluksvogel!