De Revisor. Halfjaarboek voor nieuwe literatuur 4-5

[p. 17]

Tonnus Oosterhoff
Alles (fragment)

Mannen tussen zestig en zeventig zijn tot alles in staat.

‘Hoor! Daar is hij weer.’ De dokter steekt zijn vinger omhoog. ‘Het geluid komt vanachter de beuk.’

Het vogeltje springt over de takken van de struiken achter nieuwe ideeën om te zingen aan. Soms klaagt het ‘wèèh, wèèh’, het leed klinkt niet diep.

‘Het is een beetje speelgoedachtig, hè? Alsof hij een heel klein bekje heeft.’

‘Juist. Wat denk je? Is dat niet een spotvogel? Volgens mij heb ik een spotvogel in de tuin.’

‘Jij denkt dat ik overal verstand van heb.’

‘Volgens mij is het een spotvogel. Ik heb een spotvogel in de tuin.’

De twee vrienden zijn omringd door vogelgeluiden. Links en rechts roepen tjiftjaf en mees eenvoudige strofen, in de spar op de erfscheiding begint de merel majesteitelijk te orgelen.

‘Ik vraag me soms af of vogels van verschillende soorten elkaar horen. Zou de merel wachten tot de roodborst is uitgepraat? Zou hij het idee hebben in te vallen bij de zwartkop? In hoeverre vormen ze een koor?’

‘Ze zijn geen koor, dat maken wij ervan.’

‘Hoe weet je dat? Als jouw buurman Harvest draait en jij Ein deutsches Requiem en aan de andere kant van de straat staat de radio op de sportzender, dan ervaar je dat niet als een koor, maar als een kakofonie. De vogels hebben meer samenklank, ook al is het chaotischer dan een menselijke compositie. Of juist daarom.’

‘Dat ik die muziek door elkaar als een kakofonie ervaar komt omdat ik kwaad ben op de buren. Kijk naar de beuk, dat niet helemaal

[p. 18]

uitgedonkerde purper, naast de paarsheid van de sering. Die kleuren vloeken toch? Daarvoor staat de ribes, weer uit een heel ander palet... Alleen een blinde zou zo'n combinatie uit zijn klerenkast trekken.’

De twee mannen draaien op dezelfde manier en in hetzelfde tempo hun wijnglas rond, alsof ze een veilige plaats zoeken om er hun lippen aan te zetten. Ze zwijgen een minuut lang. Dan zegt de schrijver:

‘Ik heb nu, terwijl we hier zitten, heel sterk dat gevoel waar we het eerder over hadden: de som is opgelost, ik ben eruit.’

De dokter knikt, hij ervaart hetzelfde.

‘Toen ik bij Myra wegreed voelde ik dat ik uitvoerder was van een plan, het leek niet op iets doen, maar op iets nadoen...’

Zeven maanden heeft de schrijver bij Myra gewoond, maar onlangs gaf ze hem het consigne: opsodemieteren. Hij kon niet naar zijn eigen huis, dat had hij via een organisatie voor negen maanden verhuurd aan een zakenman uit Rio de Janeiro. De dokter heeft hem zijn datsja op het platteland geleend for the time being. Nu is de eigenaar zijn kameraad in het weekend gaan bezoeken. Ze zitten in de tuin achter het huis; een echte tuin is het niet, enkel een grasveld omringd door bomen en struiken.

‘Zou het onze leeftijd zijn, dat wij ten prooi vallen aan epifanieën? Vroeger kwam dit gevoel van inzicht zelden...’

‘John Donne zegt dat wij een boek zijn dat God steeds laat vertalen. Een van de vertalers is de leeftijd.’

‘De man die ik twintig, dertig jaar geleden was kan ik niet meer lezen.’

‘Ik evenmin. Ik begrijp wie ik was, zoals ik ieder ander begrijp of niet begrijp. Een jongere collega. Maar ik identificeer me er niet mee. Mijn misdaden zijn verjaard.’

‘Verjaard... Ja, misschien, alleen kun je er nog niet om lachen.’

Een grijs vogeltje steekt zijn gezicht door de takken van de ribes, springt zwijgend naar een volgende tak, omlaag, kijkt schuin omhoog om de onderkant van een blad te inspecteren.

‘Vogels zien er altijd bezorgd uit.’

[p. 19]

‘Vanwege dat achterovergekamde haar.’

Ze lachen.

‘Maar de sensatie van ondergedompeld zijn in iets groots hoort toch eerder bij de adolescentie? Beseffen hoe groot de hemel is, hoe machtig je liefde, hoe diep de vriendschap.’

‘De smaak van een sigaret! Het was alsof je een hele zomeravond inademde en alle zomeravonden van de hele geschiedenis en de toekomst erbij. En hoe zacht was een meisjesborst! Ik dacht dat ik mijn hand verloor als ik hem erop legde...’

‘Dat was ontdekken, veroveren. Steeds grotere gebieden kwamen onder je bewind. Ik hoorde in Kralingen Misja Mengelberg en Han Bennink en ik begreep er helemaal geen reet van. Het was afschuwelijk! Maar ik wist dat het voortaan ook tot mijn rijk zou behoren.’

‘Dat zeg je goed: onder je bewind. Je haalt de ervaring van einde-loosheid binnen om de wereld te onderwerpen. Het is of je wachttorens bouwt.’

‘Toen ik begon met schrijven kwamen de inzichtdromen. Hoe vaak heb ik niet in het donker of halfdonker zinnen genoteerd die voor mij het wereldraadsel oplosten. De volgende ochtend bleken ze onleesbaar of er stonden dingen als “Terwijl we hoe dan ook verstomd staan” of “De koning zal spoedig sterven”.’

‘Dat ís ook een mooie zin. Als jij hem niet gebruikt, mag ik hem dan?’

De dokter heeft in 1990 een bundel gepubliceerd. Een heel slechte, vindt zijn beste vriend, maar dat heeft hij hem nooit gezegd.

‘Ja, het is een mooie regel. Maar niet de oplossing voor alles. Ik voel me, als ik zulke zinnen lees, alsof ik een leeg blik heb opgeraapt.’

‘De waarheid is nooit in de woorden.’

‘Nee? Maar ze kunnen het gevoel van waarheid tevoorschijn roepen. Het overkomt me vaak als ik Donne lees. Of Lucebert.’

‘Maar het kan ook door een lichtval zijn, of een volmaakte draaiing, of een doorwaakte nacht bij een bevalling.’

‘Maar nu het zoveel voorkomt als bij ons, bij mij, en blijkbaar ook bij jou...’

[p. 20]

‘...merk je dat er geen aanleiding nodig is.’

Een paar takken in de hoek van de tuin beginnen heen en weer te bewegen alsof er zich iemand een weg door de struiken baant. Een witte kwikstaart haast zich weg, een merel slaakt een schelle alarmkreet, maar alles is alweer stil. Het was een klein windhoosje. De geur van sering en vlier wordt even heel sterk. De dokter hoest, hij zet zijn glas al hoestend neer en slaat zijn handen voor zijn gezicht.

‘Het wordt er niet beter op met dat gehoest van jou.’

‘'t Gaat weer over.’

‘Je zei: slachtoffer van epifanieën.’

‘Zei ik dat? Jíj zei dat.’

‘O...’ De schrijver probeert het zich te herinneren.

‘Is het ervaren van zulke momenten iets dat je gelukkig maakt?’

‘Niet langer. Jou?’

‘De ervaring zelf vult me met vreugde, maar wat moet ik ermee? Ik kan mijzelf geen plaats geven in de wereld. De taal komt altijd te laat om het inzicht te archiveren. Ik ken de instantie die gelukkig moet zijn niet. Dus ik ervaar mijn bestaan als nutteloos, niet aangenaam, niet onaangenaam.’

‘Het komt me vaak voor dat de mensen de enigen zijn die inzicht moeten veroveren. Alle andere dingen ter wereld weten alles en begrijpen elkaar. Begrijpen niet, omvatten.’

‘Spiegelen.’

‘Spiegelen, vatten. Het gras de boom en de boom de hemel, de vogels elkaar. De pot de scherven. Daarom zingen zij in harmonie, al luisteren ze niet. Gisteren omarmt morgen, wat komt is er al geweest en is er al. Op zulke momenten is de tijd een punt, geen lijn.’

‘Momenten waarop de tijd een punt is. Die uitspraak moet onwaar zijn.’

‘Waarom?’

‘Omdat hij innerlijk tegenstrijdig is. Als de tijd op enigerlei moment een punt was, bleef dat moment steeds bestaan en zou er dus geen volgend moment komen.’

‘Wijsneus!’ Een vriendschappelijke stomp tegen de bovenarm.

[p. 21]

‘Nee. Opletten wat je zegt: dát is de enige manier om verder te komen.’

De schrijver bukt zich naar de wijn in de koeler. Hij blaast een vliegje van de flessenrand. Maakt een uitnodigend gebaar naar zijn vriend.

‘Of hebben we genoeg voor het moment?’

Misschien. Maar het glas is alweer vol. De kwikstaart wandelt door het gras met een bruin nachtmotje in zijn bek. Hij kijkt de twee mannen aan alsof hij zeggen wil: zo kan het ook! Denk daar eens over na!

Epifanieën, zou daar een roman in zitten? mijmert de schrijver. Maar een roman! Daarvoor heb ik personages nodig. En gebeurtenissen.

(Buurman Meine kwam zo langzaam op zijn fiets langsrijden dat de dokter hem wel moest uitnodigen er even bij te komen zitten. Nee, nee, hij had nog van alles te doen. Maar stapte toch af en nam, moeizaam lopend, de fiets aan de hand de tuin in.)

‘Wijn?’ De schrijver houdt uitnodigend de fles omhoog.

‘Nee! Man! Ik heb nog van alles te doen. Overdag drink ik niet, ja, alleen bier.’

‘Bier heb ik nog niet in huis. Het spijt me.’

‘Dat maakt niets. Dokter, ik heb een boek gelezen, dat zou jij eens moeten lezen. Van twintigduizend jaar oud.’

‘Klinkt interessant.’

‘In welke taal is het geschreven?’ vraagt de schrijver.

‘Het Homerisch.’

‘Die taal ken ik niet.’

‘Homerisch, Hoemerisch. Ik las het vertaald natuurlijk. Maar dokter...’ toornige blik van de bezoeker op de vreemdeling, begrijpt die niet dat het altijd het beste is dat je Meine uit laat praten? ‘Toen had je nog geen godsdienst. Ja, natuurgodsdienst! Iedereen kon met elkaar praten, ook met dieren. En met planten. Iedereen wist welke plant je moest gebruiken als je, zeg maar, kiespijn had of als je paard

[p. 22]

kreupelde. Of bij een gebroken been: die en die bessen koken, niet elke plant van, laat ik zeggen, de weegbree, maar alleen als die bij een muur groeide. Daar thee van drinken en na een paar dagen liepen ze weer.’

‘Oude kennis. Toen hadden ze geen dokter nodig.’

‘Nee! In die tijd had jij dit huisje en dit terrein niet kunnen kopen! Want dan had jij niets verdiend met dokteren. Haha. Maar, dat staat ook in dat boek: als je droomt, dan weet je precies wat geneest en wat niet. Maar...’ Hij leunt over het zadel en prikt met zijn vinger naar de borst van zijn buurman, de dokter. Hij ruikt fris, naar iets dat de schrijver niet kan benoemen. ‘Dan moet je met de goede instelling gaan dromen... en! En een of ander gras branden in je slaapkamer, voor je gaat slapen.’

‘Heb jij dat al eens gedaan?’

‘Ik niet. Want ik heb dat gras niet in huis, ik ken dat gras niet, het is niet van hier; in het boek staat hoe het heet. Maar een kameraad van mij heeft het wel. Die is ook heiden. Die had dat gras besteld. En nou heb ik dat ongeluk gehad, ja, lang geleden hoor,’ - tot de schrijver, die niet over deze informatie beschikt - ‘vijftien jaar terug. Maar ik verneem het nog altijd, zeker in de zomer doet mij de heup zo zeer, jij weet dat wel, dokter.’

‘Ja, het hinken is wat duidelijker, ik zag het.’ De dokter legt de hand boven de ogen, de zon schijnt fel over Meines schouder.

‘Dus die kameraad droomt over mij en die ziet een oude vrouw bij mij staan taxus fijnsnijden en er ja, pap van koken en mij op de heup smeren. Nou jij weer en dan ik weer.’

Hij schudt zijn zware kop. Kijkt over het grasveld uit waar de witte kwikstaart speurend rondloopt.

‘En heb jij dat gedaan?’

‘Nog niet! Want ik heb geen taxus bij mij in de tuin. Maar als ik van jou een paar takjes mag snijden, jij hebt er een achter dat bosje staan.’

‘Maar dan moet je mij één ding beloven.’

‘Wat moet ik jou dan beloven?’

‘Dat je dat papje in een plastic zak of zo doet, zodat het niet direct

[p. 23]

met de huid in aanraking komt. Taxus is gemeen spul. Het geeft lelijke blaren op je huid.’

Meine kijkt bedenkelijk. Blijkbaar wil hij het er, zoals de droom voorschreef, vers opsmeren. De dokter zegt:

‘En als het via de huid in je bloedsomloop komt kan het problemen met de ogen geven en zelfs met je hart. Misschien heeft je kameraad je vergeten te vertellen dat hij dat ook gedroomd heeft, dat die vrouw het in een zakje deed.’

De schrijver probeert leuk te doen:

‘Twintigduizend jaar geleden had je nog geen plastic.’

‘Zo'n zak eromheen, Meine. De geneeskracht trekt daar vast wel doorheen.’

‘Ik ben benieuwd of hij het doet,’ zegt de dokter, als ze weer alleen zijn. ‘Ik denk het wel, hij is niet gek.’

‘Alleen maar slecht geïnformeerd.’

De dokter moet lachen, de schrijver en hij kennen elkaar uit de socialistische beweging. In 1970 werd in kringen op kussens avondenlang gediscussieerd over de massa. De slecht geïnformeerde arbeidersmassa. Soms zeeg het godinnetje Ine tussen hen in. Ze konden allebei niet van haar afblijven. ‘Het was net tussen twee paaltjes doorfietsen,’ volgens Ine, later.

‘Maar Meine is geen arbeider, Meine is heiden,’ zei de schrijver.

Het lachen wordt scheurend hoesten, de dokter moet opstaan en loopt even rond om de longen tot rust te brengen. Uiteindelijk moet hij in de bijkeuken de hoestbui de baas worden.

Hij komt terug en gaat weer zitten. Het is laat op de middag geworden, de esdoorn en de beuk leggen een groot deel van de tuin in de schaduw. Een jonge kat komt het grasveld oplopen en precies waar de zon nog is slaat hij zijn voorste klauwtjes naar een witte vlinder, met een gebaar alsof hij een boek dichtslaat. Hij mist de vlinder, kijkt hem na, maakt dan nog eens een grote sprong in de lucht met hetzelfde gebaar, laat zich vallen, doet of hij worstelt met iets veel groter dan hijzelf, een olifant ligt boven op hem, maar hij weert zich dapper. Het spel wordt abstracter, een achterpoot en een voorpoot gaan omhoog, dan de andere achter en voorpoot. De vrienden kij-

[p. 24]

ken gefascineerd naar de voorstelling die de kat geeft.

‘Katten breken de nek van hun prooi door met hun achterpoten hard tegen het lijf te duwen.’

‘Het lijkt wel of hij vallende ziekte heeft, of sint-vitusdans. Die halfwilde katten die hier rondstruinen zijn nooit gezond.’

Opeens duwt het diertje zich overeind, krabt zich genotvol achter zijn oor, en begint zich uitgebreid te likken. Soms bekijkt het de twee in de schaduw, maar het maakt geen aanstalten naar hen toe te komen.

‘Soms lijkt elk punt het heelal te bevatten.’

‘Dat hebben we al vaker tegen elkaar gezegd. Alleen hebben we er steeds meer drank bij nodig.’

‘Hoe zou je dat moeten opschrijven, dat elk punt alles bevat?’

‘“Elk punt bevat alles.”’

‘Dat is een erg korte roman!’

‘En na twee jaar de langverwachte opvolger: “Elk ogenblik is altijd.” De kritiek zal klagen dat het meer van hetzelfde is. Dat is het gevaar van het tweede boek.’

‘Het voordeel van een korte roman is dat het geen lange roman is.’

‘Geen man van onze leeftijd leest nog fictie. 't Is vrouwenwerk geworden. Als je me sprookjes vertelt, dan val ik in slaap. Maar als je me iets vertelt over de wereld hier, dan ben ik in een ogenblik...,’ hij spert zijn ogen wijd open om het te demonstreren, ‘klaarwakker. Als jij mij vertelt dat deze beuk, dat een volwassen beuk... dertigduizend liter water per dag drinkt, per dag!’

‘Echt?’

‘Dan zeg ik: zo! Dat is interessant! En ik vraag me af hoe je dat weet, en ik heb het gevoel dat de wereld in mij is gekomen, en dat ik iets doe voor na mijn dood.’

‘Je draaft door.’

‘Ik wil er iets van opsteken.’

‘Kennis. Inzicht. Kan fictie geen kennis geven? De observatie van Tip Marugg, dat bij een bepaalde berg 's ochtends zich altijd een paar vogels te pletter vliegen. Zeker en absoluut niet waar. En waar.’

[p. 25]

(Van een notitieblaadje)

Een roman is een dictator. Omdat hij niet álles zegt zegt hij iets beperkts, ik vind: dat mag je de lezers niet aandoen. Erbuiten valt bijvoorbeeld Myra, die domme koe. H.M. en A.S. zijn precies zo: geef ze een vinger en ze nemen een hand.

Ze denken dat ze een hand krijgen.

Tsjechov hield het bij korte verhalen, omdat hij zijn theorieën naar zijn personen plooide, humanistisch keek. Klopt dit? Uitwerken. Of hield hij het juist kort omdat hij essayist was, zich de dictatoriale trekjes van de roman bewust was? Edgar Allan Poe plooide gebeurtenissen naar theorieën. Nee, het is anders. Charlotte Mutsaers: ijzeren vlinder. Wie zei dat laatst? R.? Ikzelf?

Hoe vrij kan [kun je in] een roman zijn?

Ik wil er alles in binnen trekken.

Freedom Aretha Franklin