De Revisor. Jaargang 36

[p. 71]

Menno Lievers
Het linguïstisch idealisme van Jacob Groot
Over Billy Doper van Jacob Groot

Jacob Groot, Billy Doper. De Harmonie. 171 blz.

In zijn essay ‘The literature of exhaustion’ (1967) schrijft John Barth: ‘[...] the real technical question seems to me to be how to succeed not even Joyce and Kafka, but those who've succeeded Joyce and Kafka and are now in the evenings of their own careers’. Eén antwoord op die vraag werd gegeven door Italo Calvino: ‘Je hebt al zo'n dertig bladzijden gelezen en je gaat warmlopen voor het verhaal’ (Als op een winternacht een reiziger, 1982, p. 31). Ook Barth zelf wijst in verschillende van zijn romans de lezer erop dat zijn personages maar uitvindingen zijn.

Inmiddels is Barth in de nadagen van zijn eigen carrière en zijn vraag kan opnieuw gesteld worden. Hoe nu verder, nu de dagen van het postmodernisme zijn geteld? Malcolm Bradbury beschrijft in The Modern American Novel (1983) hoe het de Amerikaanse roman grosso modo sindsdien vergaan is: terug naar de realiteit. Literatuur, zo lijkt het, wordt primair gezien als een middel om een hoger doel te dienen: de emancipatie van de vrouw, die van culturele minderheden, vegetarisme, ‘you name it’, alsof diezelfde Barth niet dertig jaar daarvoor had beweerd dat de werkelijkheid zelf al een verhaal was geworden.

Wie daar toen om moest lachen, kijkt nu op zijn neus. Een Amerikaanse president, gekozen dankzij zijn retorische gaven, krijgt de Nobelprijs nog voor hij een daad van betekenis ‘in real life’ heeft kunnen verrichten. Dichter bij huis wordt een verpleegster, Lucia de B., veroordeeld, omdat er van haar leven een verhaal wordt gemaakt waarin zij de moordenares is.

Het is daarom niet vanzelfsprekend dat de literatuur na Calvino de realiteit in is gestapt, want die realiteit is voor een groot deel zelf een roman geworden. Met evenveel recht had de reactie precies tegenovergesteld kunnen zijn: houd nu even je mond over de lezer en neem mij liever verder je verhaal in.

Bij mijn weten is Jacob Groot de eerste auteur die Calvino zo beantwoordt (in zijn roman Billy Doper). Jacob Groot is een ‘man of letters’. Hij was, samen met Kees 't Hart, de instigator van het grote Leaves of Grass-vertaalproject. In deze gedichten wil Walt Whitman Amerika niet slechts beschrijven maar oproepen, zodat het water van de Mississippi je vanaf de pagina's toestroomt en je de vogels op de toppen van de Rocky Mountains op de bladzijden hoort zingen.

[p. 72]

Jacob Groot is ook een van de eerste schrijvers die Wittgensteins Filosofische onderzoekingen las als literatuur. Die benadering is inmiddels een aparte tak in het Wittgenstein-onderzoek geworden, omdat zelfs de droogste analytisch filosoof, die in Wittgensteins werk alleen een verzameling argumenten voor gedetailleerde filosofische problemen leest, moet toegeven dat de wervingskracht en overtuiging van zijn filosofie door zijn taalgebruik enorm zijn toegenomen.

Toch lijkt Jacob Groot ook inhoudelijk door Wittgenstein beïnvloed, in het bijzonder door diens linguïstisch idealisme: de gedachte dat ons denken en de structuur van onze werkelijkheid bepaald worden door de taal die we spreken. Die gedachte kan op een magere manier geïnterpreteerd worden: als dat de inhoud van onze ervaring van de werkelijkheid verrijkt wordt door taal, omdat je bijvoorbeeld tijdens een boswandeling niet slechts bomen en planten en mossen ziet en vogels hoort fluiten, maar van al die dingen ook hun naam kent. Je kunt linguïstisch idealisme echter ook ruim interpreteren, als de these dat met een taal een reservoir aan verhalen wordt meegegeven. Zo verrijkt beweert linguïstisch idealisme dat we niet alleen in een door de taal gestructureerde werkelijkheid leven, maar ook in de verhalen. Voor deze vorm van linguïstisch idealisme is Calvino's postmoderne toespreken van de lezer nog niet radicaal genoeg, want dat vooronderstelt een tweedeling tussen een buitentalige, echte werkelijkheid waar de lezer met het boek in zijn handen staat en een fictieve wereld van de roman. Een dergelijke tweedeling veronachtzaamt de rol van de taal. Ze lijkt plausibel, omdat ze leunt op een andere: die tussen de realiteit van de natuurwetenschappen en de ruimte van de redenen en de geest.

Er moet nog een derde invloed op Jacob Groot genoemd worden, namelijk die van Stanley Cavell, een Amerikaanse filosoof die in Nederland nauwelijks gelezen wordt en die als een van de eersten heeft gewezen op het feit dat aan romans en films filosofische argumenten ontleend kunnen worden.

Deze biografische informatie dient niet om de ene interpretatie van dit bijzondere boek autoriteit te verlenen boven een andere, maar wel als waarschuwing: pas op! We lezen in dit boek eerder te weinig dan te veel.

Dit begint al met de titel: Billy Doper. Billy is een semantisch beladen naam. Hij verwijst naar het wilde Westen van Walt Whitman, naar Billy the Kid, die na zijn dood een legende werd toen zijn leven te boek werd gesteld door de sheriff die hem gedood had. Maar ook naar Billy Budd van Herman Melville, de weesjongen die marinier wordt en in een opwelling degene die hem vals beschuldigd heeft doodslaat en daarvoor ter dood wordt veroordeeld. Er is Billy Liar van Keith Waterhouse, de dwangmatige leugenaar die de werkelijkheid niet aankan. Wellicht verwijst de voornaam ook naar Bill Clinton, met wie ‘the sixties entered the White

[p. 73]

House’. En als je bedenkt dat Bill de populaire versie van William is, kent de reeks van associaties geen grenzen meer. William (‘Bill’ voor vrienden) H. Gass, auteur van Fiction and the Figures of Life. Wilhelm Tell?

Hetzelfde geldt ook voor de achternaam Doper. Drie associaties dringen naar de voorgrond. De eerste is uiteraard met Johannes de Doper. De tweede is met de causale verwijzingstheorie van namen: volgens die theorie is een woord na een doopact verbonden met het object of de persoon die ‘gedoopt’ is. De derde is met ‘dope’, zowel van doping in de sport als van de roesmiddelen.

Zo wordt nog voor lezing van het boek bewaarheid wat op pagina 11 van het boek staat: ‘Aan de hand van de naam leren we iemand kennen.’ Billy Doper leren we kennen als een vrijbuiter, die contrecoeur veroordeeld gaat worden, die in een roes de dingen in de flux van het leven een naam geeft en daarin over profetische gaven beschikt.

Op de eerste pagina's zien we de held ‘gebogen over de betonnen tafel voor de hemel in het raam’, een frase die als een regel in een gedicht vraagt om interpretatie, zoals talloze andere zinnen in dit boek. Het is verleidelijk de zin zo te lezen dat Billy voor een altaar staat. Het opmerkelijkste is echter dat de hemel is ingekaderd in een raamkozijn, alsof die tussen de kaften van een boek gevangen kan worden.

De tweede alinea begint met de raadselachtige zin ‘We leggen zijn boek naast hem neer en laten hem vrij’. De alwetende verteller stapt in het verhaal en pakt Billy's boek af, maar ook: Billy stapt uit zijn boek, de wereld in.

Hij bevindt zich in Parijs, de stad van het postmodernisme, van Lyotard en Derrida, van de these dat de betekenis van ieder schriftteken gedeconstrueerd kan worden en in een andere context een nieuwe betekenis krijgt (‘une fois de plus’ p. 150), zodat er geen einde is aan mogelijke interpretaties. ‘Het teken is niet wat het betekent. Het geeft zichzelf en de betekenis is niet de gift maar wat er overblijft in niemands lege handen’ (p. 133). ‘In niemands handen ligt de betekenis die ons ontsnapt. Zelf zijn we ook tekens. Ook zelf blijven we achter als we gegeven zijn’ (p. 138).

In Parijs bevindt hij zich in Meudon op een plaats die het Van Doesburghuis lijkt te zijn. We zijn in de voorstad van Céline en Du Perron en de hoge spoorbrug van Kertész. Meudon is voor de meeste lezers een plaats in boeken die ze daarnaast alleen kennen van een foto. ‘Kan je zonder taal zijn geweest? Ik ga terug naar mijn taal, denkt Billy, niemand hoort me, ook ik hoor me niet’ (p. 17).

Als om te illustreren wat Billy Doper in het hoofd van de lezer is, jaagt Billy een meisje na. Deze Fille is, zo wordt duidelijk, Billy's bloedeigenste intentionele object, de inhoud van zijn gedachten die op haar gericht zijn, geconstrueerd uit beelden van actrices en zangeressen die een onuitwisbare indruk op hem hebben

[p. 74]

gemaakt. ‘Ik koos haar uit omdat ik op je viel. [...] Billy dacht: in mijn stem raken het onuitsprekelijke en de uitspraak elkaar aan: mijn stem belichaamt daarbij het onuitsprekelijke, mijn stem bevat de verborgen stem die ik belichaam, net als mijn lichaam bemiddelt mijn stem tussen twee onbekenden die zo aan elkaar worden voorgesteld. Jij bent de ene en ik ben de ander. Zeg ik het zo goed? Ik zeg het natuurlijk niet goed, maar versta je me? Want mijn stem is overal: en als je me niet verstaat ben ik nergens. Fille hoor je me? Hoor je dat ik je hoor? Hoor ik dat je me hoort? Ben ik de roepende in je woestijn?’ (p. 35) ‘Je spreekt, ook als je stil bent. Je lichaam is een veld van “discours”’ (p. 56). ‘O fuck jij met je taal, zei Fille, wat je zegt ben je zelf. [...] We zijn namelijk als emigranten in onze taal beland, vervolgde Billy, kijk maar, ik zit als een verstekeling in je ogen en cirkel om je heen. Zodra je me ziet spreek ik van zelf, het kan niet anders. Maar als je me niet ziet kun je me niet van je afschudden’ (p. 126-7).

Als straf voor het feit dat Billy zich aan Fille lijkt te hebben vergrepen krijgt hij een spreekverbod opgelegd. Het is een voorbode van wat hem zelf overkomt, want als de lezer stopt met lezen en de Billy van vlees en bloed zoekt onttrekt hij zich: ‘Want niemand zag hem, en sindsdien is hij spoorloos, als was het eigenlijk eerder’ (slotzin, p. 171).

Calvino's lezer staat nu met lege handen, er is geen verhaal meer, tenzij die lezer zelf een verhaal is geworden. Welk verhaal dat is, wordt bepaald door de taal waarin hij is opgenomen.

Billy Doper is een roman die zijn eigen theorie over de roman niet alleen illustreert, maar ook bevat. Die theorie is een antwoord op Barths vraag - hoe nu verder met de roman? - die radicaal afwijkt van wat in dit post-postmoderne tijdperk gebruikelijk is: doen alsof er met de roman niets is gebeurd, verhalen vertellen als in de negentiende eeuw, appelleren aan een zo groot mogelijk publiek. Als statement mag Billy Doper niet ontbreken in het debat over de toekomst van de roman. Het Nederlands Literair Productie en Vertalingenfonds moet dit boek internationaal onder de aandacht brengen en literatuurwetenschappers mogen het niet missen.

Tegelijkertijd kan men de vraag stellen of hiermee ook een nieuw genre geïnaugureerd is. Billy Doper intrigeert en dwingt bewondering af door de buitengewone manier waarop ideeën over de roman en over de taal zijn verwoord. In de filosofie zijn de dagen van de ‘linguistic turn’ inmiddels voorbij. Het begrijpen van taal is slechts een fragment van het menselijk denken en wordt er maar gedeeltelijk door gestructureerd. De gedachte dat onze taal de waarneming van de werkelijkheid vormgeeft is ook te naïef gebleken. Het menselijk bestaan valt niet samen met talige existentie. De blijvende aantrekkingskracht van de realistische roman moet,

[p. 75]

denk ik, daarin ook gezocht worden. Emoties en sentimenten horen bij de leeservaring en moeten dus op de een of andere manier door de tekst worden opgeroepen, zo niet afgedwongen. Wanneer we met die wens over de lotgevallen van Billy Doper lezen, dan komt hij ons als te bedacht, te nadrukkelijk talig voor, al staan er passages in het boek waaruit blijkt dat de involverende beschrijving van Billy's zielenroerselen zeker tot het palet van de auteur behoort. Deze literaire metaroman is dus een bewuste keuze geweest, maar de toekomst van de roman heeft de schrijver ons daarmee niet gewezen. Wel heeft hij een nieuwe interpretatie toegevoegd aan de zin: Jacob Groot is een ‘man of letters’.