De Revisor. Jaargang 36

[p. 5]

Ilja Leonard Pfeijffer
Oorlog is de vader van alles
Over het gedicht ‘Bidsprinkhanen’ van Hans Verhagen

Bidsprinkhanen

Met de stroming tegen, maar muziek hard in de rug
vallen we als bidsprinkhanen op de wind
naar het lang voorbije terug
waar de wederopstanding begint

Op alle lijnen tegelijk kun je niet aanwezig zijn
dus worden volgelingen in het rond gezonden
die voor jou moeten doorgaan;
nu ziet iedereen je ook nog voor je eigen volgeling aan

Het lek dat we per ongeluk traceren
lekker laten liggen lekken
om de plaats van oorsprong te ontdekken
of een nieuwe cirkelgang te concipiëren

Dit gebeurt met veel gezever en getreuzel en gezeur,
de heren van de vrije wereld gaan gebukt
onder de terreur van eigen hebzucht
De bazen hebben zich geknecht

Snoezig geglaceerde babies worden vetgemest
en vervolgens zwaar bewapend
voor een nobel en misdadig universeel streven ingezet

Wil men jou tot leider bombarderen
duik je als het weerlicht in de grootste glasbak van de stad
zo verkwansel je je kansen
Doe het snel

[p. 6]

 

Het westen walst omdat het niet kan dansen

 

want dansen leer je in de hel

 

 

 

Wie z'n hele leven stil staat bij zijn dood

 

heeft van zijn geboorte iets niet helemaal begrepen

 

We hopen dat je er een suikerspin van oploopt

 

 

 

Maar van enkel vrede kunnen we niet eten

 

 

 

We leerden altijd het verkeerde

 

We wisten zelf niet wat we deden

 

We leefden in de greep van de gereformeerden

Het begint zoals alles begint: tegen de klippen op. Alles begint met tegenstand. Oorlog is de vader van alle dingen. Wanneer iets begint, zal tegenwind waaien en weerstand worden geboden. Alles zal kraken in zijn voegen. Alles zal proberen te verhinderen dat er begonnen wordt. Want het is tegen de natuur dat er iets begonnen wordt. De wetten van de zwaartekracht willen dat alles wat wordt opgepakt terugvalt op de grond. Iets wat je verhit, zal de natuur willen afkoelen tot de temperatuur van de omgeving. Iets wat je in beweging zet, zal de natuur met krachten van wrijving willen afremmen en tot stilstand brengen.

Met de stroming tegen

En dat geldt zeker voor een gedicht. Elk gedicht begint tegen de klippen op. Want waarom zou je een gedicht willen beginnen? Dat is pas onnatuurlijk. Er is geen enkele noodzaak om een gedicht te beginnen. En als je het toch doet, moet je het wel heel graag willen. Dan moet je echt iets te zeggen hebben.

Met de stroming tegen, maar muziek hard in de rug
vallen we als bidsprinkhanen op de wind

En zo zijn we dan toch begonnen. Zoals we ooit in onze prehistorische grotten zaten te rammelen met beenderen totdat we leerden zingen en praten, zo is het gedicht tegen de stroming in begonnen te praten met behulp van het ritme en de klanken van muziek. We hebben de muziek hard in de rug, alsof de muziek harde wind is die ons vooruit blaast. Het is een mooi beeld, dat muziek is als wind. Ik zie rijen trompetten en trombones voor me die de bladmuziek van hun standaards

[p. 7]

blazen. Of een hardrockband die zo hartverscheurend luid staat te brullen dat het voelt alsof we worden weggeblazen. Het gaat om dat woordje ‘hard’. Dat doet het 'm. Het is heel precies gekozen en het staat precies op de juiste plek. Het voedt zowel de associaties met harde wind als met harde muziek. En het geeft ook iets van optimisme. We worden stevig gesteund. Dat is een geruststelling.

Maar we zijn nog niet begonnen of we vallen alweer. Zo gaat het nou altijd. Je kunt ook beter niet beginnen, dat weet je zelf ook heus wel. Het enjambement is enigszins clichématig. Ik denk, als je gaat tellen welke woorden het meest door middel van enjambement aan het begin van een volgende regel belanden, dat het woord ‘vallen’ hoog eindigt in de top tien. Maar het is wel effectief, na het begin van tegenstand en het optimisme van snoeiharde voortvarendheid. We vallen, maar we vallen niet hard. We vallen niet op de grond, maar op de wind. Daarom is dat rare voorzetsel ‘op’ gekozen, om duidelijk te maken dat het is als vallen op de grond, maar dan anders. Als het logische voorzetsel ‘in’ zou zijn gekozen, dan zou het vers vager worden en zelfs ambigu, omdat je dan ook zou kunnen denken aan bidsprinkhanen in de wind die vallen. Het beeld van vallen op de wind heeft iets vrolijks. Alles in de wind, alles in de wind, ik ben een schipperskind. Wie op de wind valt, wordt meegenomen op de vlagen zonder dat hij er iets aan kan doen. Zoals een landloper met een strootje in zijn mond lanterfantend zijn eigen neus achternaloopt. Met een gitaar op zijn rug. Voortgedreven door zijn liedjes, alsof muziek zijn rugwind is.

Het doet denken aan de fabel van de mier en de krekel. De mier is maar de hele dag bezig met bezigzijn. Hij slooft zich af in kantoorbaantjes en het huishouden. Hij heeft zijn administratie op orde. De krekel ligt daar maar in het zonnetje te genieten. Als de zwarte dag van rampspoed komt, zal de mier zijn voorbereid. Hij heeft geld op de bank en blikken scheepsbeschuit in de kelder. Hij heeft reservebatterijen ingeslagen voor zijn zaklantaarn. De krekel ligt daar maar in het zonnetje te genieten. Af en toe tokkelt hij een deuntje. Als de zwarte dag van rampspoed komt, zal hij niks hebben. De mier begrijpt niet hoe iemand zo onverantwoordelijk kan zijn. De krekel begrijpt niet hoe iemand zijn leven vergooit door zich zorgen te maken over de toekomst en door alle zorgen en voorzorgsmaatregelen die genomen moeten worden, geen tijd heeft om te genieten. Het is de fabel van de ambtenaar en de kunstenaar. Wij zijn als de kunstenaar, als de dichter. Wij gaan tegen de stroom in. Wij hebben de muziek hard in de rug. Wij vallen op de wind. En verder zullen we wel zien.

Maar er is een complicatie. We zijn geen krekels, maar bidsprinkhanen. Er is iets zoekends in onze zogenaamde zorgeloosheid. Onze handen zijn niet geheel vrij, maar gevouwen. We zouden als krekels volledig kunnen genieten van het hier en

[p. 8]

nu, maar wie bidt, maakt zich zorgen. Ondanks alles hopen we op een beter leven. Terwijl we vallen op de wind en vliegen door de lucht, geloven we dat er ergens een hemel moet zijn.

naar het lang voorbije terug
waar de wederopstanding begint

Ons geloof is een paradox. Wie bidt, gelooft normaal gesproken dat de verlossing in het verschiet ligt. De jongste dag moet nog komen. Het hiernamaals is een plek in de toekomst. Maar wij vallen terug naar het verleden, naar het verre, lang voorbije verleden. En daar begint onze wederopstanding. Dit is raar. Dit is bizar. Hoe moeten we dit begrijpen? Misschien is onze wederopstanding begonnen bij onze geboorte. Dat moment was toch in zekere zin een wederopstanding uit de dood. Maar we zijn op dat moment niet opgestaan, we zijn alleen maar begonnen aan onze wederopstanding. In klassiek christelijke zin is dat waar. De geboorte is het moment waarop het traject begint dat de wederopstanding als uiteindelijke target heeft. Maar wat betekent het dat we terugvallen naar dat moment? Dat we weer zijn als een baby? Dat zou kunnen. Verderop in het gedicht komen er ook nog ‘snoezig geglaceerde babies’ voor. Maar toch geloof ik het niet. Ik denk dat er iets anders wordt bedoeld. Of óók iets anders.

We zijn rebels. We gaan tegen de stroom in. We hebben de muziek in de rug. We zijn als pubers. Daar is onze wederopstanding begonnen, toen we in opstand kwamen tegen onze ouders, de kerk en de wereld, stevig gesteund door de muziek die we zo hard mogelijk afspeelden op de pick-up met de deur van onze jongenskamer op slot. Zo moeten we weer zijn. We moeten niet vergeten hoe belangrijk het is om in opstand te komen. We mogen ons niet laten inkapselen door het leven, want voor je het weet heb je woonlasten, ouderavonden en siervelgen. Dat nooit. Val op de wind en bid dat het gewone leven je nooit in zijn greep zal krijgen.

Op alle lijnen tegelijk kun je niet aanwezig zijn
dus worden volgelingen in het rond gezonden
die voor jou moeten doorgaan;
nu ziet iedereen je ook nog voor je eigen volgeling aan

En we zijn nog niet begonnen, gevallen en rebels geworden, of we worden door iedereen gezocht. Als je je haar laat groeien uit verzet tegen de normen en waarden van de kortgekapten, word je voor je het weet aangezien voor de Messias. Zo zijn de mensen. Als je tegen ze in opstand komt, gaan ze je bewonderen. Als je je van

[p. 9]

hen afkeert, gaan ze je volgen. Als je van de wereld geen weet wilt hebben, zal de wereld je alsnog inkapselen door in je te geloven. Het begint mis te gaan. Het lijkt wel een baan. We moeten de telefoon beantwoorden. Maar er zijn meerdere lijnen en we kunnen die niet allemaal tegelijk opnemen. We kunnen het werk niet aan. We krijgen personeel. Er worden volgelingen in het rond gezonden die voor ons moeten doorgaan. We zenden ze niet eens zelf rond. Het overkomt ons. En we zijn onszelf niet meer. We worden aangezien voor een volgeling die voor ons moet doorgaan. Als we 's ochtends in de spiegel kijken, zien we iemand die lijkt op iemand die op ons probeert te lijken. Iedereen is volgeling geworden, ook wij. Iedereen volgt maar en er is niemand die richting geeft. We zijn als bidsprinkhanen op de wind gevallen. De wind drijft ons voort en wij bidden met gevouwen handen tot iemand die er niet meer is.

Het lek dat we per ongeluk traceren
lekker laten liggen lekken
om de plaats van oorsprong te ontdekken
of een nieuwe cirkelgang te concipiëren

Het rijm dat in de eerste strofe aanwezig was en in de tweede strofe alleen in de twee slotregels klonk, keert hier heel opzichtig terug. Bovendien zijn er klankeffecten van drie keer de lettergreep ‘lek’ achter elkaar en de zware alliteratie in de tweede regel. Dit geeft een gevoel dat alles zich herhaalt. Het opzichtige rijm illustreert de cirkelgang die in het vierde vers wordt genoemd. We zijn in een wereld terechtgekomen waarin alles op elkaar rijmt. Alles klopt te veel. De muziek die we hard in de rug hadden is verworden tot een rijmpje.

En nog steeds is alles wat we ondernemen richtingloos en stuurloos gestuntel. Soms doen we iets nuttigs. We ontdekken bijvoorbeeld een lek. Maar ook dat is geheel en al per ongeluk. En zodra we per ongeluk een lek hebben ontdekt, gaan wij het niet dichten. We laten het lekker liggen lekken, met als smoes dat we op zoek moeten gaan naar de oorsprong van het lek. Zo gebeurt er nooit iets. Zo komt er nooit iets terecht van de wereld. We lopen rond in kringetjes zonder ooit ergens te geraken. En het enige wat wij kunnen bedenken, het enige wat wij kunnen ontwerpen voor onszelf, is een nieuwe cirkelgang.

Het is zoals het gaat in de wetenschap. Iemand ontdekt iets, bij toeval, zonder ernaar op zoek te zijn geweest, maar hij doet niets met zijn ontdekking omdat hij de oorsprong ervan wil achterhalen. Hij draait rond in zijn eigen cirkelredeneringen. En zo draait alles in kringetjes rond. Onze wederopstanding is al lang geleden begonnen. Hij die volgelingen had, wordt nu aangezien voor zijn eigen volgeling. Ook religie is een cirkelredenering. Er wordt nooit ergens een lek gedicht.

[p. 10]

 

Dit gebeurt met veel gezever en getreuzel en gezeur,

Ook dat nog. Er gebeurt nooit iets, maar dat gebeurt met een enorme hoop vervelende, nare, tijdrovende vergaderingen en eindeloze commentaren en meningen in de kranten en op de televisie. Het polysyndeton is iconisch. Er is gezever én getreuzel én gezeur. De lettergreep ‘ge-’ komt vier keer voor. Die stotter van raspende keelklank en een stomme e illustreert de machteloosheid van al ons gepraat.

de heren van de vrije wereld gaan gebukt
onder de terreur van eigen hebzucht
De bazen hebben zich geknecht

De wereld is een paradox. De heren van de vrije wereld zijn gevangen. De bazen zijn knecht geworden. Iedereen is gevangene van zijn eigen schraapzucht. Alles draait om geld en alleen maar om geld. Hebzucht is terreur. Hebzucht leidt ook tot terreur. Het is waar. We weten het. Iedereen is mier, niemand krekel.

Snoezig geglaceerde babies worden vetgemest
en vervolgens zwaar bewapend
voor een nobel en misdadig universeel streven ingezet

Dit is de meest cynische en meest wrange samenvatting van wat het betekent mens te zijn in onze zogenaamd vrije westerse wereld. Je wordt geboren en vervolgens word je vetgemest totdat je groot genoeg bent om een geweer vast te houden of anderszins bij te dragen aan alles wat wij ondernemen onder de terreur van onze eigen hebzucht. En ze lijken zo snoezig, de baby'tjes, zo roze als een geglaceerde roze koek. Je zou ze wel op willen eten. Maar het zijn vermomde frontsoldaten van de toekomst. Ze worden vetgemest als varkens. Die zijn ook roze. Ze zijn geboren om als ze groot genoeg zijn een land binnen te vallen waar veel olie in de grond zit. Dit alles doen wij onder het mom van een nobel universeel streven. Wij willen de democratie cadeau geven aan een arm volk dat gebukt gaat onder de grillen van een dictator. Maar ons nobel universeel streven is misdadig.

Wil men jou tot leider bombarderen
duik je als het weerlicht in de grootste glasbak van de stad
zo verkwansel je je kansen
Doe het snel

[p. 11]

En als ze jou als leider willen kiezen, moet je maken dat je wegkomt. Als de wiedeweerga. Als de gesmeerde bliksem. Als het weerlicht. Je moet je verstoppen op een plek waar niemand je zal zoeken. Verstop je tussen het afval, tussen de scherven, in de grootste glasbak van de stad. Die scherven zullen je eraan herinneren dat de wereld aan scherven wordt geschoten door de frontsoldaten die je zou moeten aanvoeren. Ze zullen denken dat je gek geworden ben als je je in een glasbak verstopt. Dat is goed. Op die manier verkwansel je je kansen op het leiderschap. Daarvoor is het geen dag te vroeg. De woorden ‘bombarderen’ en ‘weerlicht’ herinneren aan het geweld dat wij uitoefenen in naam van ons nobel universeel streven. We zien de luchtafweer als weerlichten boven Bagdad op cnn.

Het westen walst omdat het niet kan dansen
want dansen leer je in de hel

Dat is misschien wel de mooiste regel van dit gedicht. Heel citeerbaar. Het westen walst omdat het niet kan dansen. Walsen is ook een vorm van dansen en het is een heel westerse manier van dansen. Maar het westen walst ook op een andere manier: als een stoomwals. Alles wordt platgewalst door onze soldaten die wij uitzenden door de terreur van onze hebzucht. De alliteratie van ‘westen’ en ‘walst’ en de assonantie van ‘walst’ en ‘dansen’ leggen een proverbiaal patina over deze regel.

De tweede regel snapte ik eerst niet. Als het westen niet kan dansen, moet het dansen geleerd worden op een plek die ergens anders is dan in het westen. Anders klopt het niet. Maar het westen wordt beschreven alsof het een hel is. Hoe kan dat dan? Maar toen begreep ik het. Ik dacht aan de beelden op cnn van de bombardementen op Bagdad. Wij maken de hel. Onze frontsoldaten zetten in het oosten de aarde in brand. Daar leren ze dansen, noodgedwongen, zoals een beer op een gloeiende plaat of zoals wanneer iemand zijn kalasjnikov leeg schiet op de grond tussen iemands voeten.

Wie z'n hele leven stil staat bij zijn dood
heeft van zijn geboorte iets niet helemaal begrepen
We hopen dat je er een suikerspin van oploopt

Hemel en hel, wat zijn dat helemaal voor verzinsels? Wie in een hiernamaals gelooft, is zijn hele leven bezig met zijn eigen dood. Hij heeft er niets van begrepen. Zijn hele leven lang, vanaf zijn geboorte, heeft hij niets begrepen. Hij heeft niets begrepen van zijn geboorte. Hij heeft niet begrepen waarvoor die diende. Zijn geboorte was een vorm van wederopstanding uit de dood. Hij is geboren om

[p. 12]

te leven. In plaats daarvan staat hij stil. Hij beweegt niet, omdat hij niet denkt. Hij denkt dat hij het weet en denkt alleen maar aan zijn eigen dood. Iemand die zo denkt, door niet te denken, en zo leeft, door niet te leven, wensen wij iets heel ergs toe. Een suikerspin. Dat zal hem leren. Als hij daar staat met een enorme suikerspin voor zijn hoofd, roze als baby's, als geglaceerde koeken, als vetgemeste varkens, gaan we hem keihard uitlachen.

Maar de hel is niet alleen maar een verzinsel. Wij maken hel op aarde. De religieuze beeldspraak die in het hele gedicht aanwezig is, krijgt een steeds wrangere bijsmaak, want bijna alle oorlogen die wij voeren, voeren wij om religieuze motieven. En door de terreur van onze hebzucht.

Maar van enkel vrede kunnen we niet eten

Zie je wel. Daar heb je het al. Er moet brood op de plank komen. En van vrede kunnen we niet leven. Oorlog moeten we hebben. Oorlog is de vader van alles. Met oorlog kunnen we wapens verhandelen en landen bezetten die veel olie hebben. Met deze wrange, wrede, giftige zin is alles gezegd. Om deze zin was het gedicht tegen de klippen op begonnen. Dit was wat de dichter te zeggen had. Het gedicht is afgelopen.

We leerden altijd het verkeerde
We wisten zelf niet wat we deden
We leefden in de greep van de gereformeerden

Wat ons nog rest is een samenvatting van het voorafgaande. We hebben altijd het verkeerde geleerd. We hebben geleerd om stil te staan bij onze dood, in plaats van iets te begrijpen van onze geboorte. We hebben de terreur van hebzucht geleerd. We hebben geleerd te walsen in plaats van te dansen. We hebben geleerd oorlog te maken in plaats van vrede. We hebben geleerd onze kinderen vet te mesten tot frontsoldaten. We hebben geleerd mieren te zijn in plaats van krekels. We zijn gevallen op de wind en hebben geen idee meer wat we aan het doen zijn. We hebben er een potje van gemaakt. Als we per ongeluk een lek boven kregen, hebben we het lekker laten lekken. We zijn volgelingen van iemand die niet bestaat. Het was allemaal zo voortvarend begonnen, tegen de stroom in, met de muziek hard in de rug, maar in feite hebben wij ons hele leven geleefd onder de knoet van de gereformeerden.