De Revisor. Jaargang 35

[p. 79]

Christiaan Weijts
De feiten en de verontwaardiging.
Over Indignation van Philip Roth

Twintig jaar geleden, nadat hij vijf boeken had geschreven met zijn alter ego Nathan Zuckerman in de hoofdrol, presenteerde Philip Roth zich voor het eerst onomwonden autobiografisch aan zijn lezers. Hij deed dit in The Facts. A Novelist's Autobiography (De feiten. De autobiografie van een schrijver, 1988). Het boek opent met een brief aan Zuckerman en sluit af met diens antwoord. Tweemaal heeft Zuckerman het manuscript gelezen; zijn oordeel is genadeloos:

Laat het niet uitgeven - je kunt veel beter over mij schrijven dan dat je ‘naar waarheid’ over je eigen leven schrijft. [...] Jouw werk heeft altijd bestaan uit het dooreenstrengelen van de feiten, je pulkt ze uit elkaar, je pelt het vel van je verbeelding af.

In de recent verschenen roman Indignation (Verontwaardiging, 2008) lijkt Roth de vermaningen van zijn personage alsnog ter harte te hebben genomen. Veel feiten uit The Facts keren in Indignation in gefictionaliseerde vorm terug. De overeenkomst is zelfs zo sterk dat een beknopte synopsis op beide boeken kan slaan: Joodse jongen verlaat begin jaren vijftig het ouderlijk huis om te gaan studeren en raakt verstrikt in de netten van de ontluikende seksualiteit, van het campusleven en van een tumultueuze affaire met een borderline-achtig, suïcidaal meisje.

Het verschil tussen de autobiografie en de roman: in die laatste hebben de feiten het vel van de verbeelding gekregen, zijn het bouwstenen geworden waarvan de schrijver het dramatisch potentieel uitdiept en benut. Zuckerman kan tevreden zijn, hoewel hij niet zelf de hoofdrol kreeg toebedeeld. Een jaar geleden dirigeerde Roth hem van de planken af met de negende (en volgens diens schepper tevens laatste) Zuckerman-roman Exit Ghost (Exit geest, 2007).

Na twee romans over de kwaaltjes en plagen van ouder wordende mannen, Everyman (Alleman, 2006) en Exit Ghost, is het een verademing om Philip Roth weer eens een vitale, opstandige adolescent te zien opvoeren. Marcus Messner heet hij, en hij introduceert zich als volgt in het eerste deel, ‘Vanuit de morfine’, een monoloog die het overgrote deel van het boek beslaat:

[p. 80]

Ongeveer tweeënhalve maand na 25 juni 1950, toen de goed getrainde, door de Sovjets en de Chinese communisten bewapende troepen van Noord-Korea de 38ste breedtegraad naar Zuid-Korea waren overgestoken en de rampzalige Koreaanse Oorlog was losgebarsten, begon ik mijn studie aan Robert Treat College, een kleine universiteit in het centrum van Newark, genoemd naar de zeventiende-eeuwse stichter van de stad.

Met één zin staat het complete decor van de roman uitgeklapt: de Korea-oorlog op het achterdoek, de kalme universiteit op de voorgrond. Regelmatige bezoekers van zijn oeuvre weten meteen dat ze naar een echte Roth-voorstelling kijken, waar vaak de impact van de Amerikaanse geschiedenis op het leven van het individu, en de spanning tussen die twee, het drama aan het rollen brengt.

Zo kan het best door ‘Korea’ komen dat vader Messner, een koosjere slager in Newark, een panische overbezorgdheid voor zijn zoon ontwikkelt: ‘Waar was je? [...] Hoe weet ik dat je niet ergens zit waar ze je dood kunnen maken?’ De vader slaat zo door in zijn paranoia dat Marcus Messner uit Newark wegtrekt en aan de conservatieve campus in Ohio gaat studeren.

De autobiografische voedingsbodem is te traceren met The Facts in de hand. Ook de jonge Philip Roth studeert aanvankelijk in zijn geboorteplaats Newark, waaruit hij weg wil, om uiteindelijk aan de University of Chicago te gaan studeren. In de roman gaat Messner naar Winesburg, een plaats die we vooral uit de fictie kennen. De verhalenbundel van Sherwood Anderson, Winesburg, Ohio (1919), las Roth, zo meldt hij in The Facts, als vijftien- of zestienjarige.

Net als het Winesburg van Anderson, is de campus van Winesburg een plaats waar mensen zich onderdrukt voelen door een benepen, haast Victoriaanse moraal, met kerkdiensten waar Marcus de pest in heeft, en een strenge repressie van alles wat riekt naar erotische verkenningstochten. De enige mogelijkheid daartoe blijkt een steegje achter een café, waar je een medestudente kon ‘opvrijen en droogneuken’. ‘Om die vrijpartijen te doorkruisen kwam om het halfuur een van de politieauto's van het stadje langzaam en met groot licht door het steegje rijden, waarop al wie naar een zaadlozing in de buitenlucht had gesnakt ijlings dekking zocht in de gelagkamer.’

Hoe seksualiteit in dit milieu geïnfecteerd raakt met angst blijkt ook uit Messners beschrijving van hoe hij in de bibliotheek in de ban van een meisje raakt:

Zij ging op in haar werk en ik, met mijn preoccupaties van een achttienjarige jongen, ging op in het verlangen mijn hand onder haar rok te steken. De sterke drang om naar de toiletten te stormen werd beteugeld door de angst

[p. 81]

dat ik dan door een bibliothecaris of een docent of zelfs door een eerzame student zou worden betrapt, van universiteit zou worden verwijderd en als gewoon soldaat in Korea zou eindigen.

Korea. Op tactisch gekozen momenten dwingt de verteller ons een terloopse blik op het bloederige achterdoek te werpen, dat allengs de trekken krijgt van een vagevuur op aarde, waar een kleine misstap je onverbiddelijk heen kan brengen.

Inmiddels begrijpt de lezer het nut van die optische constructie. Messner geeft steeds meer aanwijzingen dat hij zijn verhaal vertelt als dode, zodat we aannemen dat hij inderdaad van de campus verwijderd gaat worden en in Korea zal sneuvelen. Roth is bedreven genoeg om te weten dat hij met het prijsgeven van die ontknoping de spanning niet wegneemt maar juist opvoert: op het puntje van je stoel wacht je op de fatale stap. Is het die keer dat hij het meisje uit de bibliotheek, Olivia heet ze, in de auto van een studiegenoot naar een restaurant weet mee te nemen? Is het door wat er op de terugweg gebeurt en wat alle verwachtingen van de onschuldige Messner overtreft, namelijk dat ze hem in de auto pijpt?

Nee, nog niet, al blijkt die pijpbeurt wel het epicentrum te worden waar de schokken in de roman concentrisch omheen dreunen. Niet alleen is de jonge Marcus van zijn maagdelijkheid verlost, ook de façade van de Victoriaanse moraal is aan flarden gescheurd. Vooral als hij tot zijn woede ontdekt dat Olivia dit allerminst voor de eerste keer deed. Sterker nog: ze staat onder studiegenoten bekend als ‘de Snelpijpster van 1951’.

Het zet een tergend spel van aantrekken en afstoten in werking, verhitte correspondentie en wanhopige speculaties, tussen deze twee tegenpolen. Olivia is overduidelijk het soort meisje dat naïeve intellectuele jongens als Messner in de problemen brengt. Vooral als ze het litteken op haar pols geraffineerd in de strijd werpt, waarop Messner dezelfde overbezorgdheid ontwikkelt als zijn vader vanuit Newark nog altijd laat gelden. Aanvankelijk wijt hij haar suïcidale en promiscue aard aan haar gescheiden ouders. Scheiden was in de Joodse gemeenschap van Newark bijkans nog erger dan moord. Lezers met enige bekendheid met meisjes van dit slag proeven inmiddels tussen de regels door de sporen van seksueel misbruik.

Ook de herinnering aan het borderline-achtige meisje Josie uit The Facts resoneert, maar de roman heeft zich al zo ver losgezongen van de autobiografie dat die er bleek bij afsteekt. De feiten hebben een vlucht naar universele hoogten gemaakt, en acteren in een Elckerlyciaans spel over het verlies van de onschuld, de verwarring van de adolescentie en vooral ook de koppige opstandigheid die eigen is aan die leeftijdsfase.

[p. 82]

De verontwaardiging uit de titel uit zich vooral in de confrontatie tussen Marcus Messner en de decaan van de campus, die hem op het matje roept. Niet omdat zijn prestaties achterblijven (hij haalt louter tienen), maar omdat hij in korte tijd heel vaak van kamer wisselde, en zich aan het sociale leven onttrekt. Alle onderdrukte woede komt bij deze ontmoeting in een vulkanische eruptie, die doet denken aan de energie van Portnoy's Complaint (Portnoy's klacht, 1969), naar buiten. De koppigheid van Messner heeft iets absolutistisch, waarmee hij zich in de eigen voet lijkt te schieten en de welwillendheid van de decaan, die het beste met hem voor lijkt te hebben en hem uit zijn sociale isolement wil helpen, niet eens opmerkt. In een lange tirade waarin hij citeert uit Bertrand Russells lezing ‘Waarom ik geen christen ben’, fulmineert hij tegen de verplichte kerkdienst. En weer doemt het schrikbeeld Korea op:

Ik word verwijderd, dacht ik bij mezelf. Ik word naar huis teruggestuurd om dienst te nemen en dood te gaan. Hij heeft geen wóórd begrepen van wat ik uit ‘Waarom ik geen christen ben’ voor hem heb geciteerd. Of juist wel, en dáárom moet ik in dienst en dood.

Inmiddels realiseer je je dat de romanwereld bij de hoeken van de bladzijden is opgepakt en allegorische sferen in is getild: de campus als overgangsgebied tussen de vredige jeugd en de oorlog, als schrikwekkend symbool voor het volwassen leven en de onvermijdelijke dood. De religie biedt in die verwarring geen uitkomst. Messner leunt liever op de rede. Tegen de decaan tiert hij:

Angst, zegt Bertrand Russell, is de bron van wreedheid, en het is dan ook geen wonder dat wreedheid en godsdienst al eeuwenlang samengaan. Verover de wereld met intelligentie, zegt Russell, niet door slaafse onderwerping aan de doodsangst die samenhangt met het leven op die wereld.

De wrede kant van de religie spiegelt zich even later, hij is dan in het ziekenhuis opgenomen voor een blindedarmontsteking, in zijn herinneringen aan de koosjere slagerij:

De sjocheet snijdt de keel open van het ene oor naar het andere en laat het dier daar dan hangen tot al het bloed eruit is gestroomd. Het lijkt wel of hij een emmer bloed, nee, of hij een paar emmers bloed allemaal tegelijk leeg heeft gegoten, zo snel gutst het bloed uit de slagaderen op de vloer, een betonnen vloer met een goot.

[p. 83]

Niet alleen is het een vooruitwijzing naar zijn eigen einde in Korea, de verteller brengt het ook in verband met Olivia's zelfmoordpoging: ‘Dat is wat Olivia had willen doen, zich doden volgens de voorschriften van het kasjroet door haar lichaam te laten leegbloeden.’

Na Messners ontslag uit het ziekenhuis stevent de schrijver op een mooie manier op de finale af. Aanvankelijk lijkt het alsof alle losse eindjes in de roman zullen samenkomen in een berustend, verzoenend slot. Op advies van Messners moeder breekt hij voorgoed met Olivia. De moeder, die dreigde te gaan scheiden van haar steeds meer paranoïde wordende man, keert weer bij vader Messner terug. Zelfs de decaan stuurt een buitengewoon sympathieke brief waarin hij vertelt hoe blij hij is dat Marcus Messner weer gezond terug op de campus is.

Juist op het moment dat een diepe verontwaardiging de lezer bevangt - wát? Is dit zoetgevooisde slot mijn beloning voor honderden pagina's op het puntje van mijn stoel meeleven?! - trapt Philip Roth het gaspedaal in: Olivia is plotsklaps verdwenen. Heeft ze zelfmoord gepleegd? Nee, ze is zwanger. Dus gaat Messner naar haar op zoek.

Intussen komen ook de onderhuidse spanningen op de campus tot een even hilarische als beklemmende ontlading. Niet alleen heeft een voormalige kamergenoot van Messner, Flusser, zich tijdens zijn afwezigheid bevredigd met zijn kledingstukken, die overal in het rond liggen, ook een sneeuwballengevecht op de campus loopt volledig uit de hand. Tientallen jongemannen bestormen de meisjeskamers, hitsig op jacht naar witte onderbroekjes, waarin ze zich bevredigen alvorens ze als sneeuwvlokken uit het raam te laten fladderen.

‘Broekjes! Broekjes! Broekjes!’ Uit dat ene woord, dat hen nu ze studeerden nog net zo opwond als toen de puberteit inzette, bestond de hele, extatische kreet die voortdurend van beneden opklonk terwijl boven in de kamers van de meisjes tientallen dronken jongens, hun kleren, hun handen, hun gemillimeterde haar, hun gezicht blauwzwart van de inkt en vuurrood van het bloed en druipend van het bier en de gesmolten sneeuw, en masse naspeelden wat een begeesterde Flusser helemaal in zijn eentje tot stand had gebracht in mijn kleine zolderkamertje op Neal.

Midden in het tumult trakteert Roth de lezer op nieuwe fatale slagen. Hoe die uiteindelijk tot het vertrek van Marcus Messner naar Korea leiden is niet nodig hier te verklappen. Wel van belang is te wijzen op de donderpreek die de rector voor de studenten komt houden als reprimande voor het dionysische tafereel.

[p. 84]

Of ze wel weten wat er tegelijkertijd in Korea gebeurde, terwijl zij de naam van Winesburg door het slijk aan het halen waren.

Uiteindelijk zal de geschiedenis jullie inhalen. Want de geschiedenis is niet de achtergrond - de geschiedenis is het toneel! En jullie staan óp het toneel!

Met de acceleratie, de bloedstollende sprint waarmee de roman naar het einde is gescheurd, is het achterdoek ineens voorgrond geworden. Vanuit die voorgrond spreekt de stem uit het korte coda dat na Messners monoloog volgt, een alwetende verteller die verslag doet van zijn dood op het slagveld.

Wat zou Nathan Zuckerman van deze magnifieke parabel hebben gevonden? In The Facts vinden we gegevens die met terugwerkende kracht de bouwstenen voor Indignation blijken te zijn: de universiteit, het meisje Olivia/Josie en zelfs de blindedarmontsteking heeft Roth aan zijn eigen biografie ontleend. Pas in de verplaatsing naar de dramatische context worden ze van vlees en bloed, brengen ze inzichten aan het licht met universelere zeggingskracht. Om nog maar te zwijgen van wat twintig jaar technische oefening en rijping met de verteller hebben gedaan.

Zuckerman zag toen al scherper dan Roth zelf wat diens kracht is, een kracht die hij met dit boek wederom meesterlijk bevestigt. Eén passage uit Zuckermans nawoord bij The Facts zou dan ook gelezen kunnen worden als een recensie van de roman die Roth pas twintig jaar later zal schrijven:

Jouw talent ligt niet in het subjectiveren van je ervaring maar in het representeren ervan, het belichamen ervan in je beschrijving van een persoon die je niet zelf bent. Jij bent geen autobiograaf, je bent een representator. Jouw ervaring is tegenovergesteld aan die van de meeste van je Amerikaanse leeftijdgenoten. Jouw bekendheid met de feiten, jouw besef van de feiten, is veel minder ontwikkeld dan je begrip, je intuïtieve afwegen en in evenwicht brengen van je verzonnen materiaal. Jij schept een gefantaseerde wereld die veel opwindender is dan de wereld waaraan hij wordt ontleend.